9-Maruza Neftkimyoviy sintezlar. Reja

Tabiiy gazdan kauchuklar olish 
1926 yili Rossiya xalq xo‘jaligi Oliy Kengashi sintetik kauchuk olishning 
eng yaxshi usullariga xalqaro konkurs e’lon qildi. Shunda ko‘pgina skeptiklar bu 
konkurs barbod bo‘ladi degan edilar. Lekin jyuri yuqori jahon olimlarini hayratda
qoldirdi. Bitta mukofot spirtdan kauchuk olish usulini ishlab chiqqan akademik S. 
V. Lebedevga, ikkinchisi gazdan kauchuk olishni kashf etgan sovet olimi B. 
V. Bizovga berildi. Shunday qilib, Rossiya sintetik kauchukning dastlabki 
vatani bo‘lib qoldi. To‘g‘ri, ko‘pgina mutaxassislar umuman sintetik kauchuk olish 
mumkinligiga shubhalandilar. Amerika Qo‘shma Shtatlarining olimi Tomas Achva 
Edison shu xaqda hatto bunday dedi: «Men sobiq Sovet Ittifoqining sintetik 
kauchuk ola olganligiga ishonmayman. Buning turgan-bitgani uydirma. Mening 
o‘z tajribam va boshqalarning tajribasi sintez jarayoni umuman muvaffaqiyatli 
bo‘lib chiqmasligini ko‘rsatdi». 
Amerika olimi qanchalik tajribaga ega bo‘lmasin, faktlar uning so‘zlarini 
puchga chiqardi. Hozirgi kunda sintetik kauchuklar tabiiy kauchuklardan ko‘ra 
sifatliroq qilib ishlab chiqarilayotganligi hech kimda zarracha ham shubha 
turdirmaydi. Tabiiy kauchuk benzin va yog‘ ta’siriga chidamsizligiga qaramasdan
butadiyen-nitril va xloropren singari sun’iy kauchuklar shu moddalar ta’siriga 
bardosh bera oladi. 
Sintetik kauchuk o‘zining bir qator afzalliklari bilan, lozim darajada arzon 
bo‘lgach borabora tabiiy kauchukni xalq xo‘jaligidan siqib chiqaraveradi. Ana 
shunda kauchuk shirasi beradigan o‘simliklarni ekishga hojat qolmaydi va 
insoniyat tabiat injiqliklari bilan kurashish kabi og‘ir ishdan xalos etiladi. 
Kauchukning ishlatilish sohasi tobora kengayib bormoqda. Hozirgi vaqtda 
zamonaviy bitta avtomobilga 250 kilogramm kauchuk sarflanadi. Har bir samolyot 
asbob-uskunalari uchun esa o‘rta hisobda 600 kilogramm kauchuk ishlatiladi, yirik 
kemalarning uskunalari uchun esa 70 ming kilogramm kauchuk sarf etiladi. 

---

Kauchuk haqli ravishda transportning poyabzali deb ataladi. U metall, neft, 
ko‘mir qatori eng muhim xalq xo‘jalik materiallaridan biriga aylanib qolgan. 
Avtomobil sanoati, aviatsiya va texnikaning boshqa ko‘pgina tarmoqlarini 
kauchuksiz tasavvur qilish mumkin zmas. O‘zining masshtabi bilan kauchuk ishlab 
chiqarish faqat chuyan va po‘latdan orqada turadi, xolos, alyuminiy, mis va rux 
bilan baravar darajada turadi. 
Kauchuk ishlab chiqarishning asosiy xom ashyo bazasi neft va tabiiy 
gazlardir. Tabiiy gazdan kauchuk qanday qilib olinadi va bu sintez qanchalik 
mumkin degan savol turiladi Bu borada atsetilen va formaldegiddan butadiyen 
sintez qilish muhim aqamiyatga ega. Butadiyen esa tabiiy gazdan olinadi. 
Formaldegidning atsetilenga qo‘shilish reaksiyasi butadiyen olish bilan 
chegaralanmaydi. Reaksiyada oralik mahsulot — butandiol olinadi. Bu polimer 
neylon va kapron tipidagi sintetik tolalarni sintez qilishda katta rol o‘ynaydi. 
Bunda butandiol birinchi holda kaprolaktamga aylanadi. Kaprolaktamning 
polimeri kapron hosil qilishga olib keladi. Butandiol ikkinchi holda esa adipin 
kislotasi va keyinchalik diaminga aylanadi. Keyingi polimerlarni poli-
kondensatsiya qilish orqali neylon olish mumkin. 
Butadiyen asosan quyidagi usullar bilan olinadi: 
1.Butan va buten gazlar aralashmasini yuqori haroratda metall oksidlari 
katalizatorligida degidrogenlash: 
2
2
600
500
,
3
2
2
3
3
2
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
C
O
AL
o















2. 1,3- yoki 1,4-butandiollarni katalizatorlar ishtirokida degidratlash: 
3
2
2
2
2
300
290
,
2
2
2
2
4