9-Maruza Neftkimyoviy sintezlar. Reja

2. Alkanlarni parchalanish mexanizmi. 
Metan gazidan faqat metil spirtigina emas, balki kimyo sanoatining asosiy 
mahsulotlaridan biri bo‘lgan ammiakni ham olish mumkin. Ilgari ammiak gazi 
suvni cho‘g‘ bo‘lib turgan ko‘mir ustidan o‘tkazib olingan bo‘lsa, hozir Chirchiq 
elektrokimyo kombinatida bu maqsadlar uchun tabiiy gazdan foydalanilmoqda. 
Kombinatda ko‘mir va koksdan ammiak olish to‘xtatilgan. Uning o‘rniga tabiiy 
gaz-metanni konversiyalash sexi qurilib ishga tushirildi. 
Sintez gaz yoki texnologik gaz olish uchun ilgarilari kombinatga ko‘mir 
keltirish, sungra uni maydalash, quritish, changdan tozalash va maxsus
generatorlarda ko‘ydirish kerak bo‘lar edi. Ana shundan keyingina gaz dar xil 
zararli qo‘shimchalardan tozalanardi. Bunday gaz olinadigan generator sexi va 
tozalash agregatlarida 250 dan orgiq kishi ishlar edi. Hozir esa metanni 
konversiyalash sexida hammasi bo‘lib 90 kishi ishlaydi. Mednat unumdorligi esa 
ilgaridagiga nisbatan uch baravar ortiqdir. Tabiiy gazdan olinadigan texnologik 
gazning narxi koks ko‘miridan olinadigan gaznikiga qaraganda deyarli 60%
arzon. Elektr energiya sarfi ham har tonna ammiakka hisoblanganda ko‘mirni 
gazga aylantirish uchun sarf bo‘ladiganga qaragandan 24% kamdir. 
Shuningdeq, sintez katalizatorlarining ishlash muddati ham ancha uzayadi. 
Arzon texnologik gazning olinishi korxonada undan mahsulot ishlab chiqarish 
hajmini oshirish, uning qo‘llanilishini kengaytirish, turli xildagi mineral o‘g‘itlarni 
yanada ko‘proq ishlab chiqarish imkonini beradi. 
Metil spirti boshqa aralashmalar molekulalariga metil gruhlarini kirituvchi 
vositachi rolini ham o‘taydi. Metil spirti ayrim hollarda turli xil laboratoriyalarda 
spirtni denaturlashtirish uchun erituvchi sifatida ham qo‘llaniladi. Metil opirtining 
erituvchi sifatida, ayniqsa, lak ishlab chiqarish sanoatida keng qo‘llanilishi 
hammaga ma’lumdir. Biroq, texnologik gazning ahamiyati metil spirti va 
formaldegid olish uchun kimyoviy xom ashyo bo‘lishi bilangina cheklanmaydi, 
balki undan vodorod olish hozirgi vaqtda eng muhim hisoblanadi. Ma’lumki, 
vodorod ammiaq, nitrat kislotasi, o‘gitlar ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. 
O‘simlik moylarini gidrogenizatsiya Qilib, qattiq yoglar olishda ham texnologvk 
gazning ahamiyati katta. Texnologik gaz ajoiib yoqilri hamdir. Undan metallurgiya 
va koksokimyo sanoatida muvaffaqiyat bilan foydalansa bo‘ladi. Gazli-Ural 
magistral gaz quvurini yotqizishda mazkur gazning katta afzalliklari hisobga 
olingan, chunki undan faqatgina kimyoviy xom ashyo sifatida emas, balki ajoyib 

---

yoqilg‘i sifatida ham foydalaniladi. Sintez gaz, ya’ni uglerod oksidi bilan vodorod 
aralashmasi koks olishda, qora va rangli metallurgiya sanoatida ishlatilganda 
mehnat unumdorligini ancha oshirish, ish madaniyatini keskin yaxshilash imkonini 
beradi. 
Sinil kislotasi organik sintez sanoatida turli birikmalarni siangidridlashda 
sezilarli rol o‘ynaydi va keyingi vaqtlarda sun’iy tola sanoatida nitron tolalarini 
olishda keng miqyosda ishlatilmoqda. Shuning uchun ham tabiiy gazdan sintez 
yuli bilan sinil kislotasi olish muhim ahamiyatga ega. Bu kislotaning tarkibiy 
qismidan biri bo‘lgan uglerod oksidi tegishli sharoitda ammiak bilan oson 
reaksiyaga kiradi. 
O
H
HCN
NH
CO
2
3



Hozirgi vaqtda tabiiy gaz va ammiakdan sinil kislotasi olishning eng oson 
yo‘li topilgan. Gazdan qurum olish ham amaliy jihatdan muhimdir. Gazning chala 
yonishi yoki termik usulda parchalanishi natijasida ikki xil - pech va kanal 
qurumlari olinadi. Ularning ikkinchisi sanoat uchun juda kerakli bo‘lgan sof 
ugleroddan iboratdir. Shunday kurumni olish uchun yer yuzida yiliga 13 milliard 
kubometr tabiiy gaz yoqiladi. Bu qurumda bosmaxona buyoqlari faollashtirilgan
ko‘mir (ajoyib adsorbent -nam tortuvchi modda) olishda foydalaniladi. 
Shuningdek, u qand va spirt olishda keng qo‘llaniladi. Protivo-gazlarning qutisiga 
faollashtirilgan ko‘mir solinadi. Plastmassa sanoatida, ayniqsa, rezina ishlab 
chiqarishda qurumning to‘ldiruvchi sifatida roli katta.