9 маъруза карьер борти турғунлигига таъсир этувчи техноген

Карьер борти турғунлигига таъсир этувчи 
техноген (кон-техник) омиллар 
Навоий давлат кончилик институти 
Jiyanov Abdunor Bobokulovich
|
Геомеханика
4 
таркибий 
тектоник 
хусусиятлари, 
тоғ 
жинсларининг 
мустаҳкамлик 
хусусиятлари ва бурғилаш портлатиш ишларининг параметрлари. 
Қопловчи тоғ жинсларини жойлаштириш карьерлар борти турғунлигини 
баҳолашда бирдан-бир аҳамиятли рол касб этади. Қазиб олинган бўшлиқдаги 
ағдармалар (ички ағдармаларни ҳосил қилиш) борт остидаги массивнинг 
силжитувчи кучларга қаршилигини оширади ва унинг турғунлик ҳолатини 
яхшилайди. 
Қўлланилаётган кон-транспорт жихозлари
– киялик турғунлигига тоғ 
жинсларида статик ва динамик босим ҳосил қилган ҳолда таъсир этади. Статик 
босим кон ускуналарининг ишламаган ҳолатдаги массаси билан аниқланади. 
Динамик босим икки хил кўринишда юзага келади: 
А) тебраниш манбаидан белгиланган масофада жойлаштирилган тоғ 
жинсларига кон-транспорт жихозларининг титратиши таъсирида, бу ҳолда тоғ 
жинсларининг силжишга қаршилик кўрсаткичи камасаяди. 
Б) экскаваторнинг иш жараёнида тоғ жинсларига таъсир этувчи босим 
қайта тақсимланади ва алоҳида ҳудудларда статик босимдан бир неча баробар 
юқори бўлиши мумкин. Биринчи ҳолатда динамик юклама тоғ жинси массивида 
мустахкамликнинг пасайган зоналари ҳосил бўлишига олиб келади, иккинчи 
холда эса тоғ жинсининг кўтариб туриш қобилиятидан юқори бўлган босим 
юзага келади ёки силжитувчи юкламаларининг кескин ошишига олиб келиши 
мумкин. Ҳар икки ҳолатда ҳам бу босимлар натижасида поғоналарда 
деформациялар ҳосил бўлади. 
Титратиш параметрлари ва динамик босимларнинг катталиги аниқ 
муҳандис-геологик шароитлардаги ҳар бир ускуна учун синов йўли орқали 
аниқланади.
Силжитувчи кучларнинг ошиши сурилма деформациясига олиб келади. 
Таянч сўзлар: 
Бортнинг шакли, қиялик бурчаги, ясси, ботиқ, қавариқ, ётиш бурчаги, 
ўзаро жипслашиш, массив, геостатик юклама, тектоник юклама, очиш, қазиб 
олиш тизими, кон ишларининг йўналиши, майдалаш, портлатиш, парчалаш, 
дарзлик, кичик ёриқлик, ағдарма, ер ости лаҳими, статика, динамика, титраш. 
 
Назорат саволлари: 
1.
Карьерлар геометрик ўлчамларининг борт турғунлигига таъсирини 
асослаб беринг? 
2.
Тоғ жинслари массивининг ўзаро жипслашишини таснифлаб беринг? 
3.
Карьерлар борти ва поғоналарнинг турғунлигига қазиб олиш 
тизимлари ва кон ишлари режимининг таъсирини тушунтириб беринг? 
4.
Кон-транспорт жихозлари қияликлар турғунлигига қандай таъсир 
кўрсатади?