9 маъруза карьер борти турғунлигига таъсир этувчи техноген

Карьер борти турғунлигига таъсир этувчи 
техноген (кон-техник) омиллар 
Навоий давлат кончилик институти 
Jiyanov Abdunor Bobokulovich
|
Геомеханика
2 
ўлчамлари зарур бўлган энг кичик захира коэффициентини аниқлаш асосида 
қабул қилинади.
Тоғ жинси массивининг ўзаро жипслашиши
– фойдали қазилма 
конларини очиқ усулда қазиб олиш жараёнида тоғ жинси массиви қатламлар 
юқорисидаги босим таъсиридан озод бўлади. Натижада уларнинг табиий 
кучланиш ҳолати ўзгаради ва карьер атрофида ўзаро жипслашиш зонаси ҳосил 
бўлади.
Тоғ жинсларини қазиб олиш жараёнида геостатик юклама ва тектоник 
кучлар таъсирида йиғиладиган эластик (упругий) энергия аста-секин пайдо 
бўлади. Бу энергия тектоник дарзликларнинг очилиши, нураш дарзлиги ва янги 
хосил буладиган дарзликлар хисобига карьер борти ва туби дарзлиги 
кўринишида ўзаро жипслашиш ҳудудида массивнинг деформацияланишига 
сарф қилинади.
Ўзаро жипслашиш натижасида жуда катта кенгликдаги юзаларнинг 
заифлашиши, юк бўшатиш ҳудудларида тоғ жинсларининг силжишга бўлган 
қаршилик кўрсаткичи камайиши ҳамда карьернинг ости ва бортларининг 
силжиши шаклланади. 
Карьерларнинг чуқурлиги ортиши билан тоғ жинсларининг ўзаро 
жипслашиш жараёни ҳам ортади. Бунда борт юзасининг юқори қисми пастга ва 
қазиб олиш томонига силжийди, қуйи қисми эса қазиш томони ва юқорига 
силжийди. 
Тоғ жинсларининг ўзаро жипслашиш жараёни ҳозиргача етарли даражада 
тўлиқ ўрганилмаган. Уни ҳисобга олмасдан чуқур карьерлар бортлари 
турғунлиги масалаларини ечиш мумкин эмас.
Фойдали казилма конларини очиш усуллари
– деформацияларнинг 
ривожланиши массивнинг таркибий тузилиши ҳар хиллигини инобатга олмаган 
ҳолда очувчи лаҳимларнинг карьер чегарасига нисбатан жойлашишига 
боғлиқдир. Очувчи лаҳимларни жойлаштиришда траншея бортларидаги тоғ 
жинслари қатламининг ётиши аниқланади. 
Очувчи кон лаҳимлари асосан узоқ муддат (кўпинча конда қазиш ишлари 
тугатилгунга қадар) хизмат қилади ва массивда силжиш юзаларини йўналтириш
ва тоғ жинсларининг узоқ вақт давомидаги мустаҳкамлигини иноботга олган 
ҳолда лойиҳаланади.