9-10-амалий: грунт сувларининг гидроизогипс ва сатҳ чуқурлигини кўрсатувчи хариталар тузиш. Гидрогеология фан сифатида

1-расм. Табиатда сувнинг айланиши (М. Шерматовдан)
О=C+V_пар+V_{шимилиш} (инфильтрация) (1.9)
бу ерда: О-атмосфера ёғинлари миқдори; C-оқим миқдори;
V_шим-грунтга шимилган ёғинлар миқдори, V_пар-парланган сув миқдори.
Бу тенгламадаги миқдорлар қиймати доимий эмас, улар релъефга, об-ҳавога, геологик шароит ва ўсимликлар турига боғлиқ. Табиатда сувнинг айланма ҳаракатида 5 та омил бош аҳамиятга эга. Булар ҳаво намлиги, ёғингарчилик миқдори, иқлим ўзгариши ва буғланиш.
Ер ости сувларининг ҳосил бўлиш назариялари.
Инфильтрацион назария. Ер ости сувлари тоғ жинслари сизилиши натижасида ҳосил бўлади. ХVIII асрда француз физиги Мариотт ва рус олими Ломоносов томонидан таклиф киритилди. Ломоносов инфилтрацион сувга геокимёвий тактика бериб, у ер сувларини табиий эритма сифатида, яъни ерлар тоғ жинслари билан алоқаси жараёнида ҳосил бўлади деб қаради. Бу назариянинг салбий, камчилик томонлари сал кейинроқ маълум бўлиб, яъни чўл ва ярим чўл зоналарида ёғингарчилик деярли ёғмаса ҳам ер ости суви, намлиги мавжудлиги аён бўлади. Яна ер ости суви таркибидаги эритма сувлар таркиби улар жойлашган майдондаги тоғ жинслари таркибидан тубдан фарқ қилиши ҳам бу назариянинг сустлигини кўрсатди.
ХIХ ва ХХ аср бошларида немис гидрологи О. Фолгер конденсацион гипотезани илгари сурди. У ер ости сувлари тоғ жинслари ғовакликларига кириб олган сув буғлари конденсация бўлиб, тўпланиб ер ости сувларини ҳосил қилади, деб айтди. Унинг фикри кўпчилик томонидан танқидга учради. Бу гипотеза ер ости сувлари ҳажмининг юзага келишини таъминлай олмайди.
Лебедев ўз изланишлари натижасида бу сув буғлари ер ости сувларининг маълум қисмини ташкил қилади, деди.
ХХ аср бошида Ювенил назарияси юзага келди. Бу назарияга австрия геологи Э. Зюсс асос солди. Унингча ер ости сувларини сув буғлари ва газ сифат маҳсулотлар, яъни ер ости чуқурликларида эриган магмадан ажралиб чиқувчи, ер юзасига яқин кўтарилиб конденсацияланиб ювенил сувни ҳосил қилади. Бу назария яхши исботлаб берилмади. Бундай сувлар бўлиши мумкин, лекин жуда кам миқдорда, деган фикр билдирилди.
Яна Реликтовий ер ости сувлари ҳосил бўлиш тури мавжуд. Ер ости чуқур зоналарида қадимги сув ҳавзалари устига тоғ жинслари ётқизилиши натижасида ер остида қолиб ер ости сувларини ҳосил қилади. Бу назария ҳам танқидга учради.
Ҳозирги даврда ер ости сувларининг ҳосил бўлиши бу-табиий мураккаб жараён бўлиб, атмосфера ёғини диагенез босқичидан эпигенез шароитигача боради.
Г.Н. Калинский фикрига кўра, грунт сувларининг асосий қисмини инфилтрация ёғингарчилик сувлари, ер усти оқимидан шимилган сувлар, сув буғларининг конденсацияланиши натижасидаги сувлар ташкил этади. Турли физик-геологик кўринишлар узоқ йиллар давомида ер ости сувларининг тўйиниш шароитлари, тарқалиши, циркулация ва бўшаниши (разгрузкаси) га турли шароитлар яратган. Чучук сувларни шўр сувга ва тескари жараёнларни амалга оширишда узоқ давом этган сув алмашиниш фаоллиги, тоғ жинслари литологик-петрографик таркиби таъсир кўрсатади. Ҳаракатдаги ер ости сувлари нафақат тоғ жинсларини эритиш, унинг таркибидан турли минерал компонентларни олиб чиқишдан, балки янги тоғ жинслари, яъни каолин кабиларни юзага келтиришдан иборат. Чучук сувларни ҳам намли ҳудуд майдонларига ҳаракати давомида улар шўр хлоридли, сулфатли сувларга 50 г/л шўрли ўтишга сабаб бўлади.