9- ma’ruza: Farmatsevtik ishlab chiqarishda yumshoq dori shakllarida ishlatiladigan yordamchi moddalar

Mineral gillardan olinadigan asoslar.

Montmorillonit yoki bentonit. Farmatsevtik amalaiyotda montmorillonit yoki bentonitli gillar keng ko‘lamda ishlatiladi. Ular 1 qism glinozem (kristall panjarali strukturaga ega bo‘lgan) va 2 qism kremnezemdan tashkil topgan. Montmorillonit mustahkamligi past bo‘lgan -O...O- yuqori hajm almashinishga ega bo‘lgan aralash bog‘lardan iborat. Mineral gillar o‘ziga ko‘p miqdordagi suvni shimish xossasi bilan e’tiborlidir. Bu bilan ularning hajmi ham etarli darajada ortadi. Masalan bentonitlarning natriyli xillari suv bilan oson xo‘llanib, bo‘kadi. Natijada ularning hajmi 15-18 martagacha ortadi. Xosil bo‘lgan yumshoq asos teriga yaxshi surtiladi va terida yaxshi tarqaladi, shuningdek ko‘pgina dori moddalari bilan yaxshi kelisha oladi. Mineral gillar shuningdek, kimyoviy jihatdan indifferent, ularning tarkibiga xatto faolligi yuqori bo‘lgan moddalar kaliy permanganat, xloramin va boshqa moddalarni ham kiritish mumkin. Bentonitlar va boshqa mineral gillarni farmatsevtik amaliyotda ishlatish uchun dag‘al aralashmalar va qumlardan yuqori darajada tozalangan bo‘lishi lozim. Bu avval minerallarni yuvish, qo‘shimchalarni cho‘ktirish va quritish, bir vaqtning o‘zida sterillash orqali amalga oshiriladi. Tarkibidagi temir tuzlari yoki boshqa aralashmalarning miqdoriga qarab mineral gillarning rangi och yoki to‘q rangli bo‘lishi mumkin. Bentonitli (montmorillonitli) asosning eng oddiy tarkibi 13-20% mineralning natriyli formasi, 10% glitserin va 70-77% suvdan iborat.

Oksil geli. Oksil – amorf tuzilishli kremniy ikki oksidi bo‘lib, xorijiy davlatlarda ayniqsa Germaniyada aerosil nomi bilan mashxur. YAna ayrim mamlakatlarda karuzol, AQSH larida esa kebosil nomi bilan yuritiladi. Oksil (aerosil) oq rangli, g‘ovaksiz amorf kukun bo‘lib, deyarli sferik tuzilishli, zarrachalarining o‘lchami 4 dan 40 mkm gacha. Aerosil o‘z sochiluvchanligini yo‘qotmagan xolda 15 dan 60% gacha turli xil suyuqliklarni saqlab qolishi mumkin. Uning 10-12% suvli eritmasi kam qovushqoqlikka ega bo‘lgan suspenziya bo‘lib, eritmadagi aerosilning miqdorini 17% gacha ko‘tarish bilan uning yarim qattiq, 20% gacha ko‘tarish bilan esa yirik-yirik bo‘lakli massani olish mumkin. Biroq bu massalarni aralashtirish bilan yana gomogen surtma asosini olish mumkin bo‘ladi. SHuningdek, aerosil yana bir qator erituvchilar shuningdek, efir moylari bilan ham xuddi shunday gellarni xosil qilishi mumkin. M.P.Alyushin va M.M.Astraxanovalar esilon-aerosilli asosni taklif qildilar. Bu asos “Esilon 5” va 16% aerosildan iborat. Bu yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lgan oq rangli, tiniq gel pH ko‘rsatkichi bo‘yicha terining pH ko‘rsatkichiga yaqin (7,0-5,0). Asos umuman zaharli emas, maxalliq qitiqlovchi ta’sirga ham ega emas, shuningdek tarkibdagi dori moddalar bilan yaxshi kelisha oladi. Avval aerosil yuqori faollikka ega modda sifatida dori moddalarini o‘ziga adsorbsiyalab, so‘ng tarkibidagi suvning xisobiga dori moddalarini to‘laligicha desorbsiyalab, terapevtik samaradorlikni namoyon qiladi. Bu asos saqlanish davomida xar qanday haroratda ham qavatlanib qolmaydi.