8-tema. Sportshılardıń partlaw qábiletin ólshew hám rawajlandırıw usılı (spork)

8-tema. Sportshılardıń partlaw qábiletin ólshew hám rawajlandırıw usılı (SPORK).
Hár bir trenerdiń kópjıllıq jumısı procesinde onıń toparda yamasa jekelegen sportshılarda basshılıqtıń ózine tán individual stili qáliplesedi.
Basshılıq stili degenimiz ne? Basshılıq stilin sportshılardı yamasa komandanı basqarıw maqsetinde basshınıń jámáátke tásir etiw usılları, metodları, ámelleri sistemasınıń salıstırmalı turaqlı birikpesin túsiniw kerek.
P sixologiya boyınsha ádebiyatlarda úsh shekten tıs basshılıq stiller ajıratıladı: avtokratlıq (avtoritarlıq, direktivalıq), demokratiyalıq (kollegial), liberal (shamadan tıs shıdamlılıq, biypárwalıq, erkin).
Trenerdiń avtokratlıq jumıs stili onıń tolıq bir adamlıq basqarıwı yaǵnıy, birden-bir sheshim qabıllawı menen xarakterlenedi. Trener-avtokrattıń barlıq basshılıq tásirleri buyrıq, ultimatum talapları, biylikler túrinde boladı.
Shuǵıllanıwshılar menen óz-ara qarım-qatnas óz betinshelik, baslamashılıqtı basıw negizinde qurılǵan. Bunday trener temir tártipti hám sózsiz boysınıwdı jaqsı kóredi. Tapsırmalar hám kórsetpelerdi talqılaw erkinligine jol qoymaydı. Topardıń pikirin tómen tıńlaydı. Bunday trenerler kóbinese sport shınıǵıwı tiykarların biledi, shólkemlestiriwshilik qábiletleri menen ózgeshelenetuǵının unamlı atap ótken maqul. Barlıq topardı kóz aldında uslaydı, barlıq qátelikler hám anıqsızlıqlardı, sátli hám sátsiz háreketlerdi kóredi. Sonlıqtan, jámáátte olar kóbinese jumıs avtoritetine iye, shaxslıq avtoritet siyrek. Shuǵıllanıwshılardıń óz-ara iskerlik qarım-qatnasın sheber shólkemlestire otırıp, olar shaxslar aralıq qatnaslarǵa jetkilikli túrde ene bermeydi. Múrájatlar formasınan sorawlar hám maqullanbawshılıq basım. Múrájat manerası múrájat jaǵdayına adekvat emes.
Basshılıqtıń direktiv stiline iye trenerler olardıń qálegen usınısı menen kelisetuǵınlarǵa simpatiya menen qatnas jasaydı. Sonlıqtan, olar basqaratuǵın jámáátlerde hár dayım joldaslarınıń arasında húrmetke iye bola bermeytuǵın «erketaylar» bar. Avtokrat-trenerler qalǵan oqıwshılar menen aralıqtı saqlaydı. Óziniń oqıwshıları menen qarım-qatnasta olar optimal, birgelikli tondı qalay tabıwdı bilmeydi. Eger oqıwshılar úlgermese, olar ashıwlanadı, sógis, qorlaw sózlerin, usılayınsha sport jámáátinde psixologiyalıq awhal hám konfliktli jaǵday kelip shıǵadı.
Avtokrat-trenerdiń shaxslıq qásiyetlerin tómendegishe ulıwmalastırıwǵa boladı: ózine isenimli, principial, talapshań, ózin tuta almaw, múláyimlik joq, konfliktlerge beyim.
B asshılıqtıń demokratiyalıq stili talqılaw erkinligine, hár qıylı máselelerdi muwapıqlastırıwǵa hám birge islesiwge jetkilikli dárejede jol qoyadı. Komanda aǵzaları sheshimlerdi islep shıǵıwǵa hám qabıllawǵa keń tartıladı. Biraq, trener hesh qashan sportshınıń «jetegine» ermeydi. Shuǵıllanıwshılardıń shaxslar aralıq qatnasların túsinip jetedi. Topardıń barlıq aǵzaları menen teńdey qarım-qatnas jasaydı, olardıń hesh qaysısın ajıratpaydı, qarım-qatnasta tárbiyalıq informaciya basım boladı. Ótinish, keńes, kórsetpe túrinde basshılıq etedi. Intonaciya kóbinese bir tegis boladı, hám ironiya, hám házil, hám doslıq intonaciya ornında qollanıladı.
Trener-demokrat teńsalmaqlı, tınısh, taktikalı, shuǵıllanıwshılar onıń barlıq talapların óz erki menen orınlaydı. Komanda aǵzalarınıń iskerligin qadaǵalaw arqalı trener mayda ǵamqorlıqqa ótpey, baslı nársege dıqqat awdarıwǵa tırısadı. Trener hám professionallıq, hám jeke qatnasta úlken avtoritetke iye.
Demokrat-trenerdiń shaxslıq qásiyetleri: salmaqlılıq, pútinlik, ózine hám basqa adamlarǵa talapshańlıq, tuwrılıq, taktikalıq.
Basshılıqtıń liberal stili trenerdiń komanda iskerligine minimal aralasıwı menen xarakterlenedi, bunday trener shınıǵıwlar hám júklemeni tańlawda ádewir dárejede erkinlik beredi. Sportshılarǵa maksimal óz betinshelik beredi, kóbinese «sebep boyınsha». Shaxslar aralıq qatnaslarǵa ázzi baǵdarlanǵan. Ol avtoritarlı shuǵıllanıwshılardıń pikirin tıńlaydı.
Liberal-trenerde sportshılar menen qarım-qatnas waqtında qoyılatuǵın talaplar, keńesler, usınıslar bolmaydı, olar ótinishler hám isendiriwler menen almastırıladı. Tártip buzıw, tapsırmanı orınlamaw haqqındaǵı qálegen túsindiriwlerdi ol sın bahalawsız qabıllaydı.
Liberal-trenerdiń shaxslıq qásiyetleri: reyimshil, ustamlı, zıyansız, taktikalı, qayırqom, qarım-qatnasta ápiwayı, talapshań emes, artıqsha shıdamlı.
Joqarıda komandaǵa basshılıq etiwdiń úsh stili keltirilgen. Stillerdiń hár qaysısı tárbiyaǵa, shınıǵıwǵa, sport kórsetkishlerin jaqsılawǵa, komandanı biriktiriwge hám t.b. baylanıslı qalay tásir etedi degen soraw kelip shıǵadı.
Máselen, oqıw procesinde jas óspirimler hám jas sportshılar menen jumıs islewdegi avtokrat basshılıq stili jetkiliksiz nátiyjeli sıpatında bahalanadı, óytkeni, bul shuǵıllanıwshılar shaxsınıń rawajlanıwına múmkinshilik bermeydi. Biraq, sport jarıslarınıń ekstremal jaǵdaylarında, belgili bir nátiyjege erisiw ushın sheshim qabıllawǵa waqıt sheklewli bolǵanlıqtan, bul stil komandanıń tabıslı toparlıq háreketlerine járdem bere aladı.
Geyde ekstraklasstaǵı sportshılardıń ózleri avtokrat basshılıqtı qabıl etedi, óytkeni, bul olardıń jeke juwapkershilik sezimlerin azaytadı hám olardıń maqsetlerine ápiwayı jol menen erisiwge múmkinshilik beredi (V.Paranosich hám L.Lazarevich).
Basshılıqtıń demokratiyalıq stili jas óspirimler hám jaslar menen isleytuǵın BJSM trenerleri ushın nátiyjeli. Bul metodtı qollanıw sportshılar shaxsınıń rawajlanıwına, olardıń jumıs baslamashılıǵına hám birlesken komanda dúziwge járdem beredi.
Biraq, bul stildi talqılawǵa waqıt bolmaǵan jaǵdaylarda qolaylı dep esaplawǵa bolmaydı, hám birdey jáne direktivalıq sheshim qabıllaw kerek.
Shınıǵıw procesinde tek liberal stildi qollanıw nátiyjeli emes, óytkeni, bul stil menen eń joqarı avtoritetke erisiw múmkin emes, bul trenerdiń komandanı basqarıw hám jámáát qurıw iskerligine negativ tásir etedi hám sportta joqarı nátiyjege erisiwge járdem bermeydi.

Liberal stil belgili bir jaǵdaylarda jeke, basqa stiller menen birge, atap aytqanda, sportshılardı reabilitaciyalaw waqtında, zárúrlik tuwılǵanda komandadaǵı psixikalıq keskinlikti azaytıw ushın, sportshılar jaraqat alǵanda hám t.b. qollanılıwı múmkin. Joqarıda aytılǵanlardı juwmaqlastıra otırıp, trener sport jámáátin basqarıwdıń optimal stilin, jas ózgesheliklerin, sportshılardıń

shaxslıq ózgesheliklerin, shınıǵıwlar hám jarıs proceslerinde kelip shıǵatuǵın konkret jaǵdaylardı esapqa alıp tańlawı kerek ekenin, hám sonday-aq, jámááttiń rawajlanıw dárejesi hám sportshılardıń óz-ara qarım-qatnas xarakterin esapqa alıw kerek.