|
5-тема. СИЯСАТ, МӘМЛЕКЕТ, ҲӘКИМИЯТ ҲӘМ ҲУҚЫҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛҚЫЛАНЫЎЫ
Реже:
1. Мәмлекет – сиясаттың предмети.
2. Ҳәкимияттың бөлиниўи – сиясий қубылыс.
3. Ҳәкимиятлар уйғынлығы ҳәм өз-ара үйлесиклиги.
4. Сиясат ҳәм ҳуқық мүнәсибетлери.
Әдебиятлар:
1. Каримов И.А. Асарлар тўплами. 1-17 том. Т., 1996-2010 й.й.
2. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушинча ва тамойиллар. Т., 2000
3. Гегель. Философия права. М., Мысль, 1997
4. Тўйчиев Б.Т. Ҳуқуқ фалсафаси. Т., ЎзМУ, 2004
5. Мусаев Ф.А. Ўзбекистонда фуқаролик жамияти қуришнинг фалсафий-ҳуқуқий асослари. Т., Ўзбекистон, 2007
6. Кодиров С.А. Сиясат фалсафаси. Т., Янги авлод, 2002
Қосымша әдебиятлар:
1. Азизхўжаев А.А. Демократия халқ ҳокимияти демакдир. Т., Ўзбекистон, 1996
2. Азизхўжаев А.А. Мустақиллик: курашлар, изтироблар, қувончлар. Т., Шарқ, 2000
3. Темур тузуклари. Т., Ғафур Ғулом, 1996
4. Аристотель. Политика. Афинская политика. М., Мысль, 1997
5. Гаджиев К.С. Политическая философия. М., Экономика, 1999
6. Гобозов И.А. Философия политики. М., ТЕИС, 1998
7. Якубов М.А., Абаев С.А. Мәнәўият ҳәм идеология – күш-қуўат дереги. Нөкис, Қарақалпақстан, 2011
§1. Мәмлекет – сиясаттың предмети
Сиясаттың жәмийетлик тәбияты, бәринен бурын, мәмлекет, ҳәкимият, ҳуқық арқалы жүзеге шығады. Мәмлекет сиясатты жүзеге шығарыўдың, оны жәмийет ағзаларының турмысына енгизиўдиң оғада күшли қуралы. Мәмлекет ҳәкимияты ҳәм мәмлекет сиясаты өз-ара диалектикалық байланысқан, олар бири-бирисиз бола алмайды.
Өзбекстанда ғәрезсизликтен кейинги басқышта мәмлекет, сиясат, ҳәкимиятт, ҳуқық өз-ара байланысын терең анализлеўди талап етпекте, демократиялық, ҳуқықый мәмлекет қурыў сиясаты мәмлекет ҳәм ҳәкимият мәселелерин жаңаша талқылаў ўазыйпасын қоймақта.
Мәмлекет, оның пайда болыўы жағдайлары, себеплери, тарийхий формалары, оның келешеги мәселелери әзелден философиялық әҳмийетли проблемалары болып келген. Мәмлекеттиң келип шығыўы ҳәм жетилисип барыўы жәмийеттеги көплеген қубылысларға байланыслы. Атап айтқанда, мароль (аҳлоқ) ҳәм ҳуқықтың раўажланыўы мәмлекеттиң раўажланыўына актив тәсир еткен. Бул пикирди өз дәўринде анаў який мынаў формада Батыс (Н.Макиавелли, Ш.Монтескьё, И.Кант, Гегель) ҳәм Шығыс (Фарабий, Беруний, Хунайин Ибн Исҳоқ, Ибн Рушд, Марғинаний) ойшыллары да билдирген.
Марксизмде мәмлекеттиң келип шығыўы жәмийетлик теңсизлик, класлардың келип шығыўы, мийнет бөлистирилиўи менен байланыстырылған. Бул тәлиймат бойынша, мәмлекет жеке меншиктиң пайда болыўы өндирис қуралларының жәмийеттеги бир уўыс байлардың қолына топланыўы нәтийжесинде пайда болған. Усылайма? Биз демократиялық жәмийетке өтип атырған дәўирде бул теория дурыспа? Надурыс болса, онда дурыс қандай болыўы керек?
Бир топар алымлар (Мәселен, Анвар Қодиров) пикиринше, мәмлекет өз мәниси, ўазыйпасы бойынша әдиллик факторы. Егер ҳуқықты жәмийеттиң моралының қорғаўшысы десек, онда мәмлекет әдалат факторы болады. Мәмлекет ҳаққында адамзат тарийхында биринши рет 10 китаптан ибарат илимий мийнет дөретпеси Платон (427-437) өзиниң китабын “Мәмлекет яки әдалат ҳаққында” деп атаған. Соның ушын “мәмлекет” түсиниги “әдалат” түсинигин менен байланыстырған. Марксизм бойынша м-т жеке меншик көриниси, мүлксизлерди бағышланған улыўма қуралы, ол пайда болған ҳәм бил дәўирде жоқ болады. Бул теория бойынша зорлық мәмлекеттиң белгиси. Ҳаслында, “мәмлекет” түпкиликли мәниси пуқаралардың мәнәўий-мәдений бирлигин, бир пүтинлигин, турақлылығын тәмийинлеў менен байланыслы. Мәмлекет жәмийетлик мораль талап етиўши тарийхий зәрүрлилик. Мәмлекет формалары болған монархия, унитар, тоталитар, фишистлик, парламентар, республика, федератив, конфедератив усаған басқарыў дизимлери орнаўы, шын мәнисинде, жәмийетлик мораль ҳәм жәмийетлик психологияның қай дәрежеде раўажланғанлығына байланыслы. Бизиң уллы ойшылларымыз пикириде усындай. Мәселен, Фарабий этикасы негизинде оның мәмлекет ҳаққында тәлийматы қәлиплескен. Амир Темур ол салтанатын басқарыўда вазирлерге, олардың әдеп-икрамлылық пәзийлетлерине таянған. Мәселен, А.Темур бойынша вазир мына төмендеги пәзийлет ийеси болыўы керек: 1) ҳасылзада, таза нәсилли; 2) ақыл-парасатлы; 3) жерлерде ҳәм хызметкерлер аўқалынана хабарлар; 4) сабыт-тақаатлы ҳәм тынышлық сүйгиш. “Темур түзиклери”нен келип шығатуғын болсақ, мәмлекетлик дүзилисте, оны басқарыўда әдеп-икрамлылыққа, мәнәўиятқа баслы орын бериў керек.
“Зорлық” өлшеми мәмлекетшилик традицияларын, мәмлекетлерара мүнәсибетлерге, инсан ҳуқықлары ҳаққындағы халықара нормаларға пүткиллей қарсы келеди. Мәмлекеттиң мәнисин түсиниўде макиевеллизм, ницешилик усаған теориялар өз күшин жоғалтты.
Дүнья мәмлекетлери ушын бас өлшем – жоқары әдеп-икрамлылық ҳәм мәнәўий қәдириятларға әмел қылыў болмақта. “Демократия” мәнәўий-мәрипий категориясы жәҳән мәмлекетлери ушын уллы мақсет, жетиклик рәмзи ролин атқармақта. Ғәрезсиз Өзбекстан да демократиялық, мәрипий ҳәм ҳуқықый мәмлекет қурмақта.
Мәмлекет “зорлық” ҳәм “зўравонлик” машинасы емес, бәлки инсанның ҳуқықларын, еркинликлерин қорғаўшы сиясий аппарат. Тоталитар дүзимде “халық - мәмлекет ушын” болса, демократиялық мәмлекетте “мәмлекет – халық ушын” хызмет етиўи лазым.
Do'stlaringiz bilan baham: |
