8-мавзу. Тафаккурни тадқИҚ этишининг асосий йўналишлари

Муаммоларни ечишнинг энг машҳур модели - Универсал муаммоларни ҳал қилувчи (УМҲҚ) А. Нюелл, Г. Саймон ва Ж. Шоу томонидан ишлаб чиқилган.
У катта ҳажмдаги сақлашни, шунингдек, инсон томонидан муаммоларни ҳал қилиш жараёнларини тақлид қилувчи керакли маълумотлар ва тушунчаларни топиш стратегияларини таъминлайди. УМҲҚда муҳим принцип белгилаб қўйилади, унга кўра вазифа - мақсад сифатида белгиланган жорий (бошланғич) ҳолат (уни А деб белгилаймиз) ва керакли ҳолат (уни Б белгилаймиз) ўртасидаги фарқ (мос келмаслик). Муаммони ҳал қилиш А ҳолатида Б ҳолатига ўхшаш бўлиши учун муайян ўзгаришларни амалга оширишни англатади (Солсо, 2006).
Демак, масаланинг ечими А ҳолат белгиларини Б ҳолат белгилари билан таққослашдан иборат бўлиб, улар ўртасида тафовут бўлса, у ҳолда А ҳолат бир қанча ўзгаришларга учрайди. Икки А ва Б ҳолат белгиларини солиштириш жараёни, шунингдек, А ҳолатни ўзгартириш тартиби (тўлиқ ўхшашлик бўлмаса) А ҳолат белгилари Б ҳолат белгилари билан тўлиқ мос келгунча амалга оширилади.
Когнитив психологлар муаммони ҳал қилиш жараёнини хотира тузилиши билан боғлайдилар. Гренонинг позициясига кўра, масалани ҳал қилишда биз олдинги тажрибадан билган ва эслаб қолган маълумотлар, усуллар ва ғояларга суянамиз. Ушбу олдинги тажриба хотиранинг мазмунини ташкил қилади. Ушбу модел бўйича муаммоларни ҳал қилиш хотираларни қайта ишлашнинг ўзига хос шаклидир, лекин иккинчисини оддий такрорлаш орқали эмас, балки янги алоқаларни шакллантириш орқали. Ечиш жараёни иккита асосий босқични ўз ичига олади: муаммони ифодаловчи когнитив тармоқни (ёки дарахтни) қуриш ва кейин муаммоли тармоқни керакли тармоқ ёки ҳал қилиш тармоғи билан боғлайдиган муносабатлар тўпламини қуриш.
Шундай қилиб, вазифа жуда аниқ ва жуда муҳим психологик тузилмадир. Бир томондан, у фикрлаш жараёнини бошлаш учун шарт бўлиб хизмат қилади.
Тафаккурни ривожлантириш ва мустақил фикрлаш муаммоси. Биз юқорида тафаккурни индивидуал хусусиятлари ва ушбу жараёнга хос бўлган умумий қонуниятларни ўргандик. Лекин аслида мақсад шундайки, ҳар бир шахс ўзидаги тафаккур ва фикрлаш жараёнларининг ўзига хос томонини билган ҳолда уни ўстириш йўлларини билиши керак. Охирги йилларда психологларнинг ўтказган тадқиқотлари ва кузатишлари шуни кўрсатдики, фикрлаш жараёнларини гуруҳ шароитида, дарс пайтида ҳам ўстириш ва бунга қисқа йўллар билан эришиш мумкин экан. Уларнинг фикрича, гуруҳдаги ҳамкорликдаги фаолият идрок ва хотиранинг ўсишига ижобий таъсир кўрсатиб, фикрлаш жараёнини тезлаштиради ва фаолиятни самаралироқ қилади. Айрим жуда жиддий ва мураккаб ижод дақиқаларини инобатга олмаганда, яхши ташкил этилган дарс жараёни, ундаги фаолият шакли индивидуал тафаккурнинг ҳам ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади.
Ана шундай самара берувчи методикалардан бири “брейншторминг” деб аталиб, унинг луғавий маъноси “мияни забт этиш”дир (“мозговая атака” русча – “брайин шторминг” инглизча). Уни ўтказиш қуйидаги тамойилларга асосланади.