8-мавзу. Мантиқий тўҒри фикрлаш ва ҳУҚУҚий асослашнинг юрист фаолиятидаги роли

Аналогия (юнон. – мослик, ўхшашлик, айнанлик) бўйича хулоса чиқаришда торроқ билимлардан нисбатан торроқ билимлар келтириб чиқарилади.
Аналогия бўйича хулоса чиқаришда бир нарса ёки ҳодисани ўрганиш асосида ҳосил бўлган билимга таяниб, бошқа бир ҳодиса хусусиятлари ҳақида хулоса чиқарилади. Мазкур хулосанинг тўғри ёки нотўғрилиги амалиётда таққослаш йўли билан текширилади ва синаб кўрилади. Аналогиянинг хулосаси эҳтимолий шаклда бўлгани боис хулосанинг аниқлик даражаси ўрганилаётган ва таққосланилаётган хусусиятларга боғлиқ. Ўхшатилаётган ҳодисаларнинг хусусияти нисбатан камроқ ҳодисаларга хос бўлиши ва улар учун муҳим хусусият бўлиши керак.
Масалан;
Ер – Қуёш тизимидаги сайёра ҳисобланади.
Юпитер – Қуёш тизимидаги сайёра ҳисобланади.
Марс – Қуёш тизимидаги сайёра ҳисобланади.
Венера ҳам Қуёш тизимидаги сайёра ҳисобланади.


Сирожиддин Ф.Достоевскийнинг “Ўсмир” романини қизиқиб ўқиди.
Сирожиддинга Ф.Достоевскийнинг “Телба” романи ёқди.
Ф.Достоевскийнинг “Жиноят ва жазо” романи ҳам қизиқ бўлса керак.

Демак, индуктив йўл билан чиқарилган хулосалар дедуктив йўл билан хулоса чиқариш учун асос бўлади. Дедуктив йўл билан чиқарилган хулосалар эса, баъзан индуктив йўл билан текширилади. Индукция ва аналогиянинг дедукциядан фарқи шундаки, уларнинг хулосаси эҳтимолий характерга эга бўлади. Кейинги текширишни талаб этади.

ЮРИДИК АРГУМЕНТАЦИЯ. ЮРИДИК АСОСЛАШНИНГ ЮРИСТ ФАОЛИЯТИДАГИ РОЛИ

Илмий билишнинг ўзига хослиги шундаки, янги маълумотлар мантиқий текшириш жараёнидан ўтсагина чин деб ҳисобланади ва конкрет фаннинг эмпирик ва назарий фундаментига қўшилади ва исботланган деб топилади.

Биз бунинг ёрқин ифодасини юридик амалиётда, хусусан, тергов жараёнида муайян вазият юзасидан терговчи далиллар, фактларни излаш, тўплаш билан жиноятнинг ҳақиқий ҳолатини тўғри асослай олсагина гумон қилинувчининг айбини исботлай олади, шунингдек, суд қарори судда ишни кўриб чиқиш жараёнида тўлиқ ва ҳар томонлама асослагандагина одил, адолатли деб ҳисобланади.
Далиллаш (аргументация) бирор фикр ёки мулоҳазани воқеликка бевосита мурожаат қилиш йўли билан (кузатиш, эксперимент, ўлчаш ва ҳ.к.) ёки чинлиги аввалдан тасдиқланган бошқа мулоҳазалар ёрдамида асослашдир.
Далиллашнинг икки усули фарқланади: бевосита ва воситали.
Бевосита далиллаш ҳиссий билиш жумладан, кузатиш, эксперимент, таққослаш, ўлчаш каби эмпирик жараёнларни қамраб олади. Воситали далиллаш чинлиги аввалдан тасдиқланган бошқа мулоҳазаларга асосланади ҳамда хулоса чиқариш кўринишида намоён бўлади. Далиллашнинг бу усули назарий билишга асосланади. Назарий ва эмпирик билимларнинг чегараси нисбий бўлгани каби далиллашнинг бу икки усулга ажратилиши ҳам нисбийдир.
Исботлашдан мақсад бирор мулоҳазанинг чинлигини аниқлаш бўлса, далиллашдан мақсад ҳам фикрнинг чинлигини аниқлаш, ҳам унинг аҳамиятини ва муайян фаолият учун қўллаш мумкинлигини кўрсатишдир. Исботлаш хулоса чиқариш кўринишида амалга ошса, далиллаш асосан суҳбат кўринишида, унинг иштирокчилари эса ўз фикрининг чинлигини исботлашга, рақибини рад этишга ҳамда ўз нуқтаи назарига ишонтиришга ҳаракат қилади.
Исботлаш таркиби қуйидаги элементлардан ташкил топган: тезис, аргумент (асос) ва исботлаш усули.