8. Mavzu: Gruntlarning tarkibi, klassifikatsiyasi va aniqlash usullari. Gruntlarning fizik va mexanik xossalari

Gruntlarning mineral tarkibi va tuzilishining, ularning fizik-mexanik xususiyatlariga ta’siri
Tog¹ jinslarini injener-geologik maqsadlarda oTganish uchun ularning tarkibiy qismini tashkil qiluvchi va xususiyatlariga ta'sir ko'rsatuvchi minerallaming miqdorini aniqlash kerak bo'ladi. Bu jihat- dan jins hosil qiluvchi birlamchi silikatlar (kvars, dala shpati, olivin, piroksen va amfibollar), oddiy tuzlar (karbonatlar, sulfatlar, galoidlar) gil minerallarini (gidroslyudalar, montmorillonit, kaolinit va boshqalar) oTganish katta ahamiyatga ega. Minerallardan tashqari tog¹ jinslari va tuproqlarda turli miqdorda organik moddalar bo’lishi mumkin.
Minerallaming xossalari ularning kimyoviy tarkibi, ichki tuzilishi va mineral tarkibidagi atom hamda ionlar orasidagi bogTanishga bog'liq. Minerallaming xossalari. o'z navbatida, tog¹ jinslarining injener-geologik xususiyatlarini belgilab beradi. Atomlar orasidagi kimyoviy bog'lanish tabiati va kristall panjarasining stmkturaviy turi, ko'pgina minerallaming siqiluvchanligiga bog'liq. Mineral tarkibidagi atomlaming joylanish dara- jasining ortishi siqiluvchanlikning kamayishiga olib keladi.
Oddiy tuzlarning ahamiyatli injener-geologik xususiyatlariga mine- rallar panjarasidagi ion turidagi bog'lanish bilan bog'liq bo'lgan eruv- chanlik kiradi. Bu turdagi bog'lanishda, agar ionlaming gidratatsiya energiyasi panjara energiyasidan katta bo'lsa, kristallar erishi mumkin.Dispers gmntlaming injener-geologik xususiyatlariga gil minerallari katta ta’sir ko'rsatadi. Tabiiy sharoitda gil minerallari zarrasining kat- taligi 1-10 m.km dan katta bo'lmaydi.Gil minerallari dispers tog¹ jinslarining faol tarkibiy qismi hisoblanib, ulaming injener-geologik xususiyatlarini o‘zgartiradi. Shu sababli tarkibida ozgina gil minerallarining mavjudligi jinslaming asosiy xususiyatlari — gidrofilligi, mustahkamligi, egiluvchanligi, suv o'tka- zuvchanligi, ko'pchishi (shishishi) va boshqa xususiyatlariga katta ta’sir o‘tkazadi.Odatda, gilli tog' jinslarining injener-geologik xususiyatlariga ularda ko‘p uchraydigan gidroslyuda, montmorillonit va kaolinit mineral­lari ta’sir ko‘rsatadi.
Organik moddalar yer po'stida o'simlik va organizmlaming hayot faoliyati va chirishi natijasida to'planadi. Tog¹ jinslari tarkibida chiri- magan o‘simlik qoldiqlari va mikroorganizmlar hamda butunlay chiri- gan moddalar — gumuslar keng tarqalgan bo'ladi.Organik moddalaming tog¹ jinslari va tuproqlarda gumus holatida mavjudligi, doimo ulaming dispersligini (zarralarining katta-kichikligi- ni) oshiradi va zichligini belgilab beradi.