8-ma`ruza Termokonduktometrik gazoanalizatorlarning montaji va sozlash ishlari. Nazorat gazlarini tayyorlash usullari

 
3. Ionizatsion gaz analizatorlari
Ionizatsion gaz analizatorlaridan havodagi zararli moddalarni aniqlashda, 
shuningdek, portlash xavfi bor gaz aralashmalarini nazorat qilishda foydalaniladi. 
Ular ishlash printsipi bo’yicha ikki gruppaga: alangali - ionizatsion va aerozolli – 
ionizatsion gaz analizatorlariga bo’linadi. 
Alangali – ionizatsion gaz analizatorlari organik moddalarning vodorot 
alangasida ionlashuviga asoslangan. Alangali – ionizatsion o’zgartkich elektr 
maydonga joylashtirilgan vodorod gorelkasidan iborat. Sof vodorod yonganida 
ionlar deyarli hosil bo’lmaydi, shuning uchun sof vodorodning elektr 
o’tkazuvchanligi juda ham past bo’ladi. Bu gaz analizatorlarining printsipial 
sxemasi.2 – rasmda ko’rsatilgan. O’lchash elektrodlaridan biri gorelka 1 bo’lib, 
unga manba 4 dan 60 – 300 V li o’zgarmas kuchlanish beriladi, gorelka 
korroziyabardosh po’lat yoki titandan tayyorlanadi. Ikkinchi (kolektorli deb 
yuritiladigan) elektrod o’rnida yupqa devorchali tsilindr xizmat qiladi, u gorelka 1 
bilan o’qdosh bo’lib, nodir metallar (platina, oltin, titan) dan tayyorlanadi. 
O’zgartirgichning ionizatsiya kamerasiga yonishni saqlab turish va vodorodni 
yonish maxsuloti bo’lgan suvning kondetsiyalanishining oldini olish uchun xavo 
kiritib turiladi. 
2 – rasm. Alanga – ionizatsion gaz anlizatorining sxemasi. 

---

O’zgartirgichda zanjirda ionizatsiya tokining paydo bo’lishiga reaktsiya 
davomida elektrodlarda musbat va manfiy zaryad eltuvchilarining xosil bo’lishi 
sabab bo’ladi. Ionizatsiya tokining kuchi 10
-7
– 10
-8
A oshmaydi. SHu munosabat 
bilan o’zgartirgichning tok signali o’zgarmas tok kuchaytirgichi 5 ga beriladi. 
Keltirilgan signal ikkilamchi asbob 6 ga (masalan, avtomatik potentsiometrga yoki 
signalizatsiya) qurilmasiga keladi, bu qurilma kontsentratsiya berilgan qiymatidan 
ortib ketganida signal chiqaradi. 
Aerozolli – ionizatsion gaz analizatorlari gaz analiz qiladigan rarioizatopli 
asboblarga taalluqli bo’lib, ularda gaz analizatorlari muxitining fizik parametiri – 
gazlarning elektr o’tkazuvchanligi, ionizatsiyalovchi nurlanishtasirida bo’lgan 
gazlarning elektr o’tkazuvchanligi o’lchanadi. Bu asboblarda gazning yoki
aktiv izatop ko’rinishidagi ichki ionizatsiya manbaiga ega bo’lgan ionizatsiya tok 
kamerasi sezgir element bo’lib xizmat qiladi. Muxitning nazorat qilinayotgan 
komponenti kontsentratsiyasining o’lchovi bo’lib kameraning elektrodlari orasida 
ularga kuchlanish berilganda ionizatsiya toki xizmat qiladi. Bu gaz 
analizatorlarining xususiyati shundan iboratki, ularda nazorat qilinayotgan 
komponent oldin aerozol keltiriladi. Bunda xosil bo’ladigan aerozol zarralari soni 
nazorat qilinayotgan komponent kontsentratsiyasiga proportsional bo’lib 
ionizatsiya tokining o’lchanayotgan kuchining o’zgarishini aniqlaydi. Aerozol 
zarralari tasirida kamera ionizatsiya toki J ning o’zgarishi quyidagi munosabat 
bilan ifodalanadi: 
J= J
0
·e
-CN r
bu yerda J
0
– kamerada aerozol zarralari bo’lmaganidagi boshlang’ich tok 
kuchi: N – Brikard doimiysi bo’lib, uni gaz ionlarining aerozol zarralarga o’tirish 
extimoli borligi nuqtai nazaridan aniqlanadi: S – gazdagi aerozol zarralarining 
kontsentratsiyasi; 
- gaz ionlarining kamera ichida «yashash» vaqti bo’lib, uni 
ionizatsiya kamerasining kontstruktsiyasi va elektr maydonning kuchlanishiga 
qarab aniqlanadi; r – aerozol zarralarining o’rtacha radiusi. 
3 – rasmda aerozolli – ionizatsion gaz analizatorining printsipial sxemasi 
ko’rsatilgan. Nurlanish manbai 1 va ionlar kolektori 3 joylashtirilgan ionizatsion 
oqim kamerasi 2 ga gaz sarfi uyotgichi bilan analiz qilinayotgan havo so’rib 
olinadi. Ayni bir vaqtda kameraga tegishli ximiyaviy reagentning bug’lari 
kiritiladi. Kamera ichida ximiyaviy reaktsiya sodir bo’lib, buning natijasida 
aniqlanayotgan komponent aerozolga aylanadi. Ionizatsiya toki qarshiligi katta 
nagruzka rezistori R da kuchlanish tushuvini vujudga keltiradi, bu kuchlanish 
o’zgarmas tok kuchaytirgichi 4 da kuchaytiriladi; aerozol zarralarining 
kontsentratsiyasiga ko’ra o’zgaradigan 
ionizatsiya tokining kuchi aniqlanayotgan komponent kontsentratsiyasining 
o’lchovi xisoblanadi. Ikkilamchi asbob 5 aniqlanayotgan komponentning 

---

kontsentratsiyasini ko’rsatadi. Asbobdan havodvagi zararli moddalarni, shu 
jumladan azot oksidlari, vodorod xlorid, ammiak, aminlar va boshqalarni nazorat 
qilishda foydalanish mumkin. Vazifasiga qarab gaz analizatorlari shkalasining 
yuqorigi chegarasi aniqlanayotgan komponentning 0,5 dan 50 mg/m
3
miqdorida 
o’rnatiladi. Asosiy xatolik shkala diapozoning 10 – 15 % i atrofida. 
3-rasm. Aerozol-ionizatsion gaz analizatorining sxemasi. 
Termokonduktometrik gazoanalizatorlarini ishlash printsipi gaz aralashmasi 
issiqlik o’tkazuvchanligini uni tarkibiga bog’likligiga asoslangan. Asosiy amaliy 
holatlar uchun quyidagi tenglama haqli hisoblanadi: 
λ= ∑ iCi 
bu yerda λ-aralashmani issiqlik
o’tkazuvchanligi, 
λi-i-
komponentni 
issiqli
k 

---

o’tkazuvchanligi, Ci – uni kontsentratsiyasi, n-komponentlar soni.