8-март байрами муносабати билан қуйидаги онахонлар совға-саломлар билан табриклаб чиқилди

Mevali daraxtlar: olma, o‘rik o‘simliklari ildiz atrofi tuprog‘ida tarqalgan fitonematodalar tarkibi (bahor)

№	Turlar	O‘rik			Olma				Jami:
		Ildiz atrofi tuprog‘i, cm
		0-20	20-40	40-60	0-20	20-40	40-60
1	Tylenchorhynchus bucharicus	4						4
2	Tylenchorhynchus brassicae						4	4
3	Merlinius bogdanovi katjkovi					12		12
4	Merlinius dubius				4	4		8
5	Hoplolaimus tylenchiformis					8	4	12
6	Pratylenchus pratensis				8	4	16	28
7	Psilenchus clavicaudatus		8					8
8	Tylenchus baloghi			4	8			12
9	Tylenchus Kirjanova				4		4	8
10	Tylenchus obtusicaudatus	12			8			20
11	Ditylenchus destructor		4					4
12	Nothotylenchus loksai						12	12
13	Aphelenchoides limberi		4		4	12		20
14	Mezorhabditis monhystera		4					4
15	Caenorhabditis elegans					4	8	12
16	Rhabditis brevispina				44	4	8	56
17	Panagrolaimus hygrophilus			4				4
18	Panagrolaimus multidentatus				4	4		8
19	Panagrolaimus spondyli					4		4
20	Heterosephalobus buchneri			4				4
21	Heterosephalobus elongates	20			20	60		100
22	Heterosephalobus filiformis	12		12	12	104	20	160
23	Heterosephalobus laevis	8			12	20	4	44
24	Heterocephalobus latus			8				8
25	Heterocephalobus teres				48	24	4	76
26	Heterocephalobus tulaganovi			24	32	36	20	112
27	Cephalobus persegnis		4			4	4	12
28	Acrobeles paschitnovae		4					4
29	Anaplectus granulosus						4	4
30	Proteroplectus asimilis					4		4
31	Tylencholaimus mirabilis				4			4
32	Xiphinema americanum				8	4	4	16
33	Eudorylaimus eremitus					4		4
	Turlar soni:	5	6	6	5	8	16	33
	Fitonematodalar soni:	6	8	6	20	308	132	800

6. 
   Mevali daraxtlar ildizi, ildiz atrofi tuprog‘i zararli fitonematodalari
   

Fitonematodalarning hayot sikllari o‘simlik ontogenezi bilan chambarchas bog‘liq. Bu bog‘liqliklarni ochish uchun fitonematodalar faunasining epizotik tadqiqotlari yetarli emas. Marshrut, statsionar uslublar bilan to‘liq materiallar olinib, laboratoriya sharoitida qayta-qayta taxlil qilib, ma’lum qonuniyatlar keltirib chiqariladi.
Fitonematodalar tabiatda keng tarqalgan. Bularning orasida erkin hayot kechiruvchilari, shuningdek, parazit turlari ham mavjud. Ular qishloq xo‘jaligida (bog‘dorchilikda) salbiy va ijobiy ahamiyatga ega. Salbiy ta’sir parazit (fitogelmintlar, fitoparazitlar) turlar tomonidan keltiriladi. Parazit fitonematodalar quyidagi ko‘rinishda ziyon keltirishi mumkin:

1. 
   O‘simlik oziqlanishini susaytiradi.
   
2. 
   O‘simlik o‘sishini pasaytiradi, natijada o‘simlikning bo‘yi past bo‘lib qolib, ildizlarida tuganaklar hosil bo‘ladi, barglari so‘lib, dog‘lar tushadi.
   
3. 
   Fitonematodalar zararli mikroblar dunyosini keng tarqatuvchilari bo‘lib hisoblanadi.
   

A.A.Paramonovning ta’kidlashicha, hamma parazit fitonematodalar ikkita guruhga bo‘lib o‘rganiladi. Maxsus kasallik keltirib chiqaruvchi va maxsus kasallik keltirib chiqarmaydigan fitoparazitlar.
Birinchi guruhga maxsus kasallik belgilari keltirib chiqarmaydigan, yarim parazitlar kiradi. Bular mavjud bo‘lgan kasallik belgilarini, zamburug‘, bakteriyalar, viruslar keltirib chiqaradigan kasalliklardan ajratish ancha qiyin. Bu guruh vakillaridan bizning materiallarimizda 8 turi uchradi. Bulardan miqdor jihatidan olmada chirish kasalligini yuzaga keltiruvchi Aphelenchus avenae ko‘proq uchradi.
Aphelenchus avenae yil bo‘yi madaniy va yovvoyi o‘simliklarda ko‘plab uchraydi, yarim parazitlikdan, haqiqiy parazitlik xolatiga tez o‘tadi(Kiryanova, 1961, Tulaganov, 1949, Baydulova,1977). Bu tur tokzorlar ildiz atrofi tuproq qatlamlarida ham uchrab turadi. Afsuski, bu turning biologiyasi yaxshi o‘rganilmagan, shu sababdan unga qarshi kurash ham ishlab chiqilmagan.
Maxsus kasallik keltirib chiqaruvchi ya’ni haqiqiy parazitlardan Ditylenchus destructor, Hoplalaimus tylenchiformis, Pratylenchus pratensislar uchradi. Olmada Hoplalaimus tylenchiformis asosan o‘rta va chuqur qatlamlarda (12 ekz), Pratylenchus pratensis olmada juda ko‘p (28 ekz.) miqdorda uchradi. O‘rikda ildiz atrofi tuprog‘i o‘rta qatlamda Ditylenchus destructor (4 ekz.) uchradi.
Hozirgi vaqtda Belonolaimus, Xiphinema, Trichodorus o‘simliklar ildiz qismida tuganak kasalligini keltirib chiqaruvchi fitonematodalardan ham nihoyatda zararli ekanligi ma’lum bo‘ldi. Xiphinema avlodidan bo‘lgan bitta tur Xiphinema americanum borligi aniqlandi.
Xiphinema avlodi vakillari (Longidoridae) ko‘pgina foydali qishloq xo‘jalik ekinlarini ektoparazitlari hisoblanadi. Ular bir tomondan o‘simlik shirasi bilan oziqlanib, qisman o‘simliklarga zarar yetkazadi, ikkinchi tomondan ular kuchli nayzalari bilan o‘simlik ildiz to‘qimalarini teshib, zarar keltiradi va turli mikroorganizmlar uchun yo‘l ochib beradi (inokulyator). Demak bu avlod vakillari o‘simliklarga virus kasalliklarini tarqatuvchilari hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda o‘simliklarga ksifinemalar orqali virus kasalliklarini keng tarqatuvchi o‘ndan ortiq virus kasalliklari qayd qilingan. Ularni Longidoridae oilasi, Ksifinema avlodi vakillari tarqatishi adabiyotlardan ma’lum (Romanenko, 1996). Ular turli mevali daraxtlar, tokzorlar zararkunandalari hisoblanadi.
Mevali daraxtlar ildizi va ildiz atrofi tuprog‘ining tadqiqotlari davomida quyidagi turlar uchradi: Fitogelmintlarni haqiqiy parazitlaridan: Ditylenchus destuctor, Hoplalaimus tylenchiformis, Pratylenchus pratensis, fitogelmintlarni yarim parazitlari: Aphelenchus avenae, Aphelenchoedes limberi, Merlinius dubius, Tylenchorhinchus bucharicus, Tylenchorhinchus bogdanovi-katjacovi, Psilenchus clavicaudatus, Nothotylenchus loksailar uchradi.
Fitonematodalar jamoasini zichligi ildiz va ildiz atrofi tuprog‘i yuqori qatlamlarga emas, o‘rta va ostki qatlamlarga (20-40, 40-60 cm) to‘g‘ri keldi. Nematodalar populyatsiyasini asosiy massasi quyidagi turkumlarga to‘g‘ri keldi: Tylenchida, Rhabditida, Dorylaimida. Ekologik guruhlardan son bo‘yicha, turlarining xilma-xilligi bo‘yicha devisaprobiontlar dominant bo‘lib hisoblandi.
Ildiz va ildiz atrofi tuprog‘i fitonematodofaunasi komplekslari ekologik guruhlari bo‘yicha, tuproqda tarqalishi bo‘yicha ham bir-biridan farq qildi. Ildizda fitonematodalar soni, turlar xima-xilligi kam. Ildiz atrofi tuprog‘ida fitonematodalar tur tarkibini xilma-xilligi, sonini ko‘pligi turli xil mevali daraxtlarda turlicha, olma ildiz atrofi tuprog‘i 0-20 cm, 220 ekz., 15 tur; 20-40 cm da 308 ekz, 18 tur; 40-60 cm da 132 ekz. 16 tur, ya’ni turlar xilma-xilligi bir-biriga yaqin, soni bo‘yicha ustunlik asosan yuqori va o‘rta qatlamga to‘g‘ri keldi. Shunday qilib, mevali daraxtlar ildizi atrofi tuprog‘i fitonematodalar jamoasi turlarining xilma-xilligi ildizi tuprog‘i fitonematodalari jamoasidan turlarining xilma-xilligi, sonining ko‘pligi bilan farqlandi.
Mevali daraxtlar ildizi va ularning ildiz atrofi tuprog‘i fitonematodalarini kompleks o‘rganish natijasida hammasi bo‘lib 40 tur fitonematodalar topildi.
Mevali daraxtlar ildizi atrofi tuprog‘i qatlamlarida fitonematodalar turlarining xilma-xilligi, sonini ko‘pligi bilan ajralib turdi. Sababi, mevali daraxtlar ko‘p yillik o‘simliklarga kirib, ularning atrofi qalin o‘simlik qoplamiga ega, mevali daraxtlar ekilgandan keyin bir necha yillar mobaynida tuproqda chuqur ildiz otadi. Bir xil gidrotermik rejim, qalin o‘simlik qoplami nematodalar jamoasini ko‘payishi uchun optimal muhit bo‘lib, fitonematodalar jamoasini ildizga yaqin chuqur qatlamlarda ko‘payishiga yo‘l beradi. Bunday tashqi muhit omillariga fitonematodalarning turli ekologik guruhlari, turlicha javob beradi. Yirtqich pararizobiontlar, o‘simlik ildiz shirasi bilan oziqlanuvchi pararizobiontlar, ayniqsa sedentar ektoparazitlardan Xiphinema avlodi vakillari uchradi.
O‘rik daraxtida ildiz atrofi tuprog‘ida 0-20 cm.da 56 ekz, o‘rta qatlam 20-40 cm., 28 ekz., ostki qatlam 40-60 cm.da 56 ta ekz. 6 turni tashkil qildi. Xilma xillik yuqori va ostki qatlamga to‘g‘ri keldi. Turlar xilma xilligi yaqin, soni jihatidan ustunlik ustki va ostki qatlamga to‘g‘ri keldi. Bahorgi namunalarda ikkala o‘simlik solishtirilganda olma tuproq qatlamlarida nematodalarning turlari va soni o‘rik idiz atrofi tuprog‘iga qaraganda xilma-xil ekanligi kuzatildi. O‘simlik ildizlari yuza qismi, ostki qavat organik qoldiqlarga boyligi ma’lum bo‘ldi. Bular hammasi nematodalarni intensiv ko‘payishiga olib keldi.