|
VI bap. Salıq sisteması
Belgili bolǵanınday, salıqlar mámleket ǵáziynesine óndiriletuǵın, nızamda kórsetilgen májbúriy tólemler. Mámleketimiz puqaraları salıq tólewshi sıpatında mámleketke qanday salıqlardı tóleydi?
Ne sebepten salıqlardı tólew májbúriy sanaladı?
Salıq tólemleri wolardı tolewshilerge qanday kórinislerde qaytıp keledi?
Salıqlardıń óz waqtında tólewinen birinshi náwbette kim mápdar: mámleket pe yamasa salıq tolewshiler me?
Salıq — puqara, firma hám kárxanalardan mámleket byudjetine óndirile- tuǵın, nızamda kórsetilgen májbúriy tólem. Salıqlar mámleket byudjetiniń tiykarǵı dáramat dáregi esaplanadı.
Salıq — puqara, firma hám kárxanalardan mámleket ǵáziynesine óndi- riletuǵın, nızamda kórsetilgen májbúriy tólew.
Mámlekette salıqlardı engiziwden maqset;
— sociallıq tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıwdı pul menen támiyinlew;
xalıq dáramatların qayta bólistiriw;
geybir islep shıǵarıw tarawların qollap-quwatlawdan ibarat.
Mámleket jámiyet aldındaǵı bir qatar sociallıq wazıypalardı óz moynına alar yeken, oǵan úlken muǵdardaǵı pul zárúr boladı. Sol sebepli, mámleket kórsetiletuǵın xızmetler ushın óz puqaraları, firma hám kárxanalardan salıq kórinisindegi tólew óndiriledi. Demek, mámleket puqarası sıpatında hár birimiz bizge kórsetilip atırǵan medicinalıq xızmet, bilimlendiriw, qorǵanıw xızmeti, jámiyetlik tártipti saqlaw sıyaqlı xızmetler ushın mámleketke salıq kórinisinde haqı tóleydi ekenbiz.
Ekinshi tárepten, mámleket tiyisli tarawda is júrgizip atırǵan firma hám kárxanalar tóleytuǵın salıqlar muǵdarın kemeytip, olarǵa belgili salıq jeńilliklerin beriwi múmkin. Bul bolsa kárxanalar islerin xoshametlep, islep shǵarılıp atırǵan ónimler kóleminiń kóbeyiwine alıp keliwi múmkin. Demek, salıqlar járdeminde mámleket kárxanalardıń ekonomikalıq iskerligin xoshametlep turıwı múmkin yeken.
Sonıń menen birge, mámleket xalıqtıń kem táminlengen bóleginen azıraq, bay adamlardan kóbirek salıq óndirip, xalıq dáramatınıń qayta bólistiriwine úlesin qosıwı múmkin.
Salıqlar hám basqa májbúriy tólemler mámleket byudjetine yamasa mámlekettiń maqsetli fondına kelip túsedi. Salıqtan túsken qarjılar bilimlen- diriw, densawlıqtı saqlaw, huqıqtı qorǵaw sisteması, mámleketti basqarıw organları zárúrliklerine, ǵarrılıq napaqalarına hám basqa tólemlerdi ámelge asırıwǵa jumsaladı.
Mámleketimizde salıq hám basqa májbúriy tólemler Ózbekstan Respublikası Salıq kodeksi dep atalatuǵın huqıqıy hújjet tiykarında belgilenedi. Salıq hám basqa májbúriy tólemlerdi belgilew, engiziw, esaplaw hám mámleket ǵáziynesine, maqsetli fondlarına tólew menen baylanıslı qatnasıqlar Ózbekstan Respublikasınıń Salıq kodeksi tiykarında ámelge asırıladı.
Salıq kodeksi salıqqa tartıw haqqındaǵı barlıq nızam hújjetleriniń tiykarın quraydı hám salıq qatnasıqların tártipke salıp turadı.
Salıq qatnasıqlarına tıyıslı barlıq rásmiy hújjetler Salıq kodeksine boysınadı. Ózbekstanda búgingi kúngi salıq stavkalarin belgilew salıq
kodeksinde emes bálkim Ózbekstan Respublikası Prezidenti qararı arqalı hár jılı ayrıqsha belgilenip keldi. Bunnan tısqarı nızam hújjetleri arqalı jeńillestirilgen salıqqa tartıw túrleri akcizke tartılıwshı tovarlar sıyaqlı dizimler tastıyqlanatuǵın edi. Sonıń ushın salıq kodeksinen ayırım huquqıy hújjetler de salıq nızamshılıǵınıń ayrıqsha bólimi bolıp esaplanadı.
Salıq siyasatın jetilistiriw konsepsiyasınıń qabıl etiliwi mámleketimiz Salıq sistemasında úlken ózgerislerge alıp keldi. 2019-jıldan Ózbekstan Salıq nızamshılıǵında onlaǵan ózgerisler kúshke kirdi. Bul ózgerislerge sebep mámleketimiz óz rawajlanıwınıń jańa — jedel basqarıwǵa ótiwi menen belgilendi. Házirgi dáwirde zamanagóy talaplarǵa jańa «Salıq kodeksi» juwap beredi.
Mámleketimizdegi ámeldegi salıq nızamshılıǵında puqaralar hám kárxanalar tárepinen Salıq túrlerine tómendegiler kiredi: payda salıǵı, dáramat salıǵı, aksiz salıǵı, mal-múlk salıǵı, jer salıǵı, qosılǵan qıymat salıǵı, tábiyiy resurslardan paydalanǵanı ushın tólenetuǵın salıq hám basqalar.
Salıqlardan tısqarı salıqlarǵa teńlestirilgen ayırım májbúriy tó- lemler hám bar olardı tólew hám salıq tólewshiler ushın májbúriy esaplanadı. Olarǵa tómendegiler kiredi: sociallıq tólem, puqaralardıń byudjetinen tısqarı qamsızlandırıw fondlarına, byudjetten tısqarı qamsızlandırıw fondlarına májbúriy ajıratıwlar, mámleket bajı, bajı- xana tólemleri, túrli jıyınlar hám t.b.
Salıqlar tuwrı hám aylanba salıq túrlerine bólinedi. Puqara hám kárxanalardan tuwrıdan-tuwrı mámleket ǵáziynesine óndiriletuǵın salıqlar
Tuwrı salıq — puqara hám kárxanalardan tuwrıdan-tuwrı mámleket ǵáziynesine óndiriletuǵın salıq.
tuwrı salıqlar dep ataladı. Kárxana paydasınan (dáramatınan) alınatuǵın salıq, jer salıǵı, dáramat salıǵı sıyaqlıları tuwrı salıqlar qatarına kiredi.
Puqaralar tárepinen tuwrıdan-tuwrı mámleketke emes, al, dáslep tovar- lardı satıwshı kárxanalarǵa tólenetuǵın, soń bolsa kárxana rárepinen mámleketke ótkeriletuǵın salıqlar aylanba salıqlar dep ataladı. Aylanba salıqlarǵa qosımsha nırq salıqları, aktsiz salıǵı sıyaqlılar kiredi.
Aylanba salıq — puqaralar tárepinen dáslep tovarlardı satıwshı kárxa- nalarǵa tólenetuǵın, soń kárxana tárepinen mámleketke ótkeriletuǵın salıq.
Mámleket puqaralarınan, yaǵnıy fizikalıq táreplerden dáramat salıǵı, mal- múlk salıǵı hám jer salıǵı óndiriledi.
Usını aytıp ótiwimiz kerek, bazı salıqlar tuwrıdan-tuwrı mámleket gáziynesine kelip túsedi. Bunday salıqlar mámleketlik salıqlar dep ataladı. Mámleket salıqlarga qosılgan salıqlar qunsalıǵı, aksiz salıǵı kárxanalar paydasınan (daramatınan) alınıtugın salıqlar, puxaralardan alınatugın dára- mat salıǵı sıyaqlılar kiredi.
Jergilikli hákimiyat, wálayat, rayonlıq basqarıw organları juwapker- shiligine beriletuǵin salıq túrleri jergilikli salıqlar dep ju’ritiledi. Bunday salıq
Salıqlardı engiziwden maqset ne?
Salıqlar járdeminde qalayınsha adamlardıń dáramatları qayta bólistiriledi?
Kárxanalardan qanday salıqlar alınadı? Puqaralardan she?
Tuwrı hám aylanba salıqlardıń bir-birinen parqı nede?
Salıqlardı tolıq hám waqtında tólew shártpe?
Hár bir salıq tólewshi tapqanı hadal bolıwı ushın aldın-ala ne islewi zárúr dep oylaysız?
Mámleket salıqtan jıynalǵan qarjılardı qanday maqsetke isletiledi?
Súwretlerdegiden salıq tólewi lazım bolǵan shaxslardı ajratıp kórsetiń.
Su’wretlerdegi nárselerden qaysıları ushın onıń iyesi salıq tólewi kerek dep oylaysiz?
Salıq tólewi lazım bolǵan hám salıq tólemewi lazım bolǵan adam bir- birinen nesi menen parıqlanıwı kerek dep oylaysız?
Toplanǵan salıqlardan eń tiykarǵı payda alıwshı shaxslardı joqarıdaǵı súwretlerden kórsetiń hám bunday dep oylawıńız sebebin túsindirip beriń.
Salıq haqqındaǵı barlıq nızam hújjetleri tómendegi principlerge tiykar- lanadı:
Do'stlaringiz bilan baham: |
