7 Тема: yunesko sho`lkeminiń Balalar huquqların qorģaw haqqındaģı Konvensiyasi

7 Тема: YUNESKO sho`lkeminiń Balalar huquqların qorģaw haqqındaģı Konvensiyasi.
Reje
1. Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı Ózbekstan Respublikası Konstituciyası menen tanıstırıw.
2. Mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemelerinde balalarǵa huquqıy tárbiya beriwdi shólkemlestiriwde «Balalar huquqları haqqındaǵı Konvensiya»dan paydalanıwdıń áhmiyeti.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı Ózbekstan Respublika Konstituciyası menen tanıstırıw.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı Ózbekstan Respublika Konstituciyası menen jaqınnan tanıstırıw aktual máselelerden biri bolıp esaplanadı. Dáslep, Konstituciya degenimiz neW Ne ushın ol Respublikamızdıń bas qamusı bolıp esaplanadıW Onıń mazmunı, mánisi, insan hám puqaralardıń tiykarǵı jaǵdayları haqqında túsinik beriliwi kerek.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında joqarı atap ótilgen máseleler óz kórinisin tapqan. Barlıq huquqıy normalar onnan kelip shıǵadı hám oǵan boysınadı.
«Konstitucyiya» sózi latın tilinen kelip shıqqan bolıp «Constitutio», «dúziw», «ornatıw», «belgilew» degen mánilerdi bildiredi. Ol dáslep Rimde jámiyettegi sociallıq múnásiybetler nızam tiykarında belgilengen bolıp, ol óziniń kóp jıllıq tarıyxına iye. Dúnyada birinshi konstituciya 1787-jılı AQShda, 1831-jılı Belgiyada, 1874-jılı Shveciyada qabıl etilgen.
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke erisken dáslepki jıllarında óziniń Konstituciyasınıń qabıl etiliwi, ózbek mámleketshiliginiń rawajlanıwına tiykar boldı. G’árezsizlikten aldın Ózbekstan suveren mámleket dep atalǵan bolsa da, barlıq máselelerdi ózliginen sheshe almaǵan. Biziń Konstituciyamızdıń jaratılıwı 1990-jıldıń iyun’ ayınan baslanǵan bolıp, bunda Respublikamızdıń alımları, joqarı Keńes deputatları, pútkil ózbek xalqı qatnastı hám xalıq muhokamasidan ótip 1992-jılı 8-dekabrde qabıl etildi. Ózbekstan Respublikası Konstituciyası qabıl etilgen kún ulıwma xalıqlıq bayram dep járiyalandı. Qabıl etilgen Konstituciya ǵárezsiz Respublikamızdıń birinshi tiykarǵa Nızamı bolıp esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyası-xalıqtıń maqsetin, erkin, qálewin, mámleket suverenitetin, sociallıq hám mámleketlik dúzilisin, xalıqaralıq múnásiybetlerdi, insan hám puqaralardıń huquqıy jaǵdayların, mámleket organlarınıń wazıypaların (tolıq erkin), saylaw sisteması hám basqa da zárúr máselelerdi óz ishine alǵan.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı Ózbekstan Respublikası Konstituciyası menen tanıstırıwdan maqset, ózi jasap atırǵan mámleketi, xalıq jigeri hám onıń mápleri, milliy mámleketshiligi, onıń aymaqlıq dúzilisi, milliy mámleketlik belgiler, puqaralardıń minnet hám wazıypaları, onda jasawshı jasawshı bárshe milletlerdiń tilleri, úrp-ádetleri hám dástúrlerin húrmet etiw, xalqımızdıń tarıyxıy, ruwhıy hám mádeniy miyrasın abaylap asıraw, analıq hám balalıqtıń mámleket tárepinen qorǵalıwı, hár kimniń bilim alıw hám huquqlarınan paydalanıwı, jámiyet hám mámleket ómiriniń eń zárúr máseleleri esaplanǵan, saylaw, referendum, Ózbekstan Respublikası Prezidenti, insan erkinligi, shańaraqtıń qádir-qımbatı hám basqa da kóplegen huquqları tuwralı túsinik beriw arqalı balalarǵa huquqıy bilim hám tárbiya beriwden ibarat.
Bárshege málim mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemelerinde balalarǵa tálim-tárbiya b’eriw «Balajan» dástúri tiykarında alıp barıladı.
Balalarǵa huquqıy tárbiya beriw processi tiykarınan orta topardan (3-4 jas) baslanıp, onda balalarǵa Konstituciya sabaqları tiykarında dáslepki huquqıy túsinik beriw, balalarda olardıyań ulıwmalıq Watanı Ózbekstan haqqında túsinikti oyatıw, ózi tuwılıp ósken jerge muxabbat sezimin payda etiw. Óziniń qalası, awılı, máhallesi hám kóshesi haqqındaǵı bilimlerin keńeytiw, ózi jasap atırǵan jerdegi tarıyxıy orınlar, islenipm atırǵan sulıw qurılıslarǵa qızıǵıwshılıqların oyatıw, olardıń atamaların tolıq aytıwǵa úyretiw wazıypaları qoyıladı.
Úlken toparda (4-5 jas)-balalarda ǵárezsiz Ózbekstan mámleketi haqqındaǵı túsiniklerdi keńeytiriw, Samaqand, Buxara, Xiywa hám tashkent qalaları, «Ullı jipek jolı» haqqında qısqasha maǵlıwmat beriw. Ózbekstan ǵárezsizligi, gerbi, bayraǵı, gimni haqqındaǵı bilimlerin qáliplestiredi. Ózbekstan Respublikası mámleketlik gimnin aytıp úyretedi. Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen basqarılıwı, Ózbekstannıń paytaxtı Tashkent qalası ekenligi haqqında túsinik beriledi. Balalardıń ózi tuwılǵan eline mehir-muxabbatın qáliplestiriw, milliy jigerliligin tárbiyalaw, «Konstituciya sabaqları» tiykarında dáslepki túsinikler beriledi.
Mektepke tayarlaw toparı (6-7 jas)-balalardıń ǵárezsiz Ózbekstan haqqındaǵı kóz-qarasların bayıtıw, Ózbekstan áyyemgi qalaları hám Ullı jipek jolı haqqında «Konstituciya sabaqları» negizinde túsinikler beriledi. Ózbekstan Respublikasın qorǵaw hár bir puqaranıń wazıypası ekenligi, tábiyatqa hám dógerek-átirapqa mehirli múnásiybette bolıwǵa májbúr ekenligi, insanniń ózligi, qádir-qımbatı hám erkinlikleri haqqındaǵı huquqıy bilimlerge iye boladı. Mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemelerinde balalardı Konstituciya menen tanıstırıwda, eń tiykarǵı idea «G’árezsizlik ideaları»nıń sáwlelendiriliwi zárúr bolıp esaplanadı. Bunda «Ózbekstan meniń Watanım», «Konstituciya tiykarı Nızamımız», «Nızam muqaddes», «G’árezsizlik bayramı» temalarında sáwbelesiwler ótkerip, balalarda dáslepki kóz-qaras hám túsiniklerdi payda etedi.
-Ózbekstan mámleketlik til ózbek tili bolıp esaplanadı degen bánt penen tanıstırıw, túsinikler beriw-»Til millettiń úlken hám biybaha baylıǵı» temasında sáwbetlesiw ótkeriw arqalı mámleketlik til hám onıń qabıl etiliwi menen baylanıslı maǵlıwmatlar beriledi. Ullı babamız A. Nawayı ózbek tiliniń tiykarshısı haqqında bilimler beriw, elimizde 130 dan artıq millettiń jasap atırǵanı, olardıń ónip-ósiwi ushın hámme menen teńdey shárayatlardıń jaratılǵanı, bul milletlerdiń tilleri, úrp-ádetleri hám dástúrleriniń ózbek xalqı tárepinen húrmet qılınıwı, bul milletlerdiń óz qálewi boyınsha, ózleri qálegen tilde bilim alıwları múmkinligi haqqında túsinikler beriledi.
-Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik belgileri Watanımızdıń milliy jigerliligi, ózligimizdi kórsetiwshi, milletimizdiń qádiri hám abıroyın pútkil dúnyaǵa kórsetiwdegi maqtanımıshımız bolǵan Mámleket belgilerinen elimiz bayraǵı (1991-jıl 18-noyabr), mámleketimiz gerbi (1992-jıl 2-iyul), gimnimiz (1992-jıl 10-dekabr) qabıl etilgenligi, olardıń dúzilisi, tınıshlıq tımsalı, onda máwlelengen reńler hám kórinisler, belgi hám ishoralar menen tanıstırıladı. Birgelikli shınıǵıw (sóylewdi rawajlandırıw, kóz-qarastı payda etiw, átirapimizdaǵı álem) arqalı túsinikleri keńeyedi, mámleketlik gimni bárshesi bálent dawısta aytıp úyretilip barıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń paytaxtı-Tashkent qalası. 8-statiya. Qalanıń tarıyxıy, dıqqatqa ılayıq orınları, bilim beriw orınları hám balalar ushın jaratılǵan shárayatlar menen, sonday-aq, ózi tuwılıp ósken qala, awıl, máhalle hám kósheler, jasaw ornındaǵı tarıyxıy, mádeniy-ruwhıy orınlar, olardıń atamaların tolıq aytıwǵa úyretip barıladı. Bunda «Anna Watanım qalam Tashkentim», «Samarqand tarıyxıy qala», «Buxara qalası», «Ózbek xalqınıń milliy kórkem-óneri», «Xiywa qalası», «Ullı jipek jolı», «Meniń máhallem» temalarında sáwbetlesiwler ótkeriliwi maqsetke muwapıq boladı.
-mektepke shekemgi jastaǵı balalardı-Ózbekstan xalqın milletinen qatiy názer, Ózbekstannıń puqaraları quraydı dep atalǵan 8-statiya menen tanıstırǵanda, etnikalıq, diniy yamasa tili jaǵınan basqa milletke tiyisli shaxslar Ózbekstanda jasap atırǵan bolsa da, Ózbekstan Respublikasınıń puqaraları bolıp esaplanadı. Olardıń óz dinine boysınıw hám onıń úrp-dástúrlerin orınlaw hám óziniń ana tilinen paydalanıw huquqı bar ekenligi hám sheklenbegenligi tuwralı maǵlıwmat beriledi.
-Ózbekstan Respublikası demokratiyalıq mámleket bolıp, ol ulıwma insanıylıq principleri tiykarında onda jasap atırǵan hár bir insan, onıń ómiri, erkinligi, qádir-qımbatı, qáwipsizligi, huquqları eń joqarı qádiriyatlardan bolıp esaplanıwı tuwralı pikir júritilgende, insan shaxsınıń qádir-qımbatı, huquq hám erkinliklerine qaray mámleketimiz tárepinen islenip atırǵan ǵamxorlıq, ádalat hám tınıshlıqtı atap ótiw, doslıq hám awızbirshilik ruwhında tayarlawdı támiyinlew máseleleri, sociallıq hám huquqıy principleri tuwralı túsinik beriledi.
-Hámme ushın hújdan erkinligi Nızam menen kepillengen, hár bir insan ózi qálegen dindi qabıl etiwi yamasa hesh qaysı dindi abıl etpew huquqına iye (31-statiya) degen statiyanı túsintirgende elimiz hár bir balanıń pikirlew, hújdan hám diniy erkinligi huquqın húrmetlew támiyinlewin, balalar ata-analarınıń qálewi menen din tańlawı, hújdan erkinligine hám de erkin pikirlew huquqına iye ekenlikleri Nızamda belgilengen. Mámleket qáwipsizligi, jámáátshilik tártipti, xalıqtıń mádeniyatın yamasa den-sawlıǵın saqlaw yamasa basqa shaxslardıń tiykarǵı huquq hám erkinliklerin qorǵaw ushın zárúr bolıp esaplanǵanlıǵın sheklew múmkin.
-Hár bir shaxs miynet etiw, erkin kásip tańlaw, ádalatlı miynet shárayatlarında islew hám Nızamda kórsetilgen tártipte jumıssızlıqtan qorǵanıw huquqına iye dep atalǵan 37-statiyaın túsintirgende balalarda úlkenlerdiń miynetine húrmet hám qızıǵıwshılıq sezimin oyatıw hám tárbiyalaw hám ulıwmalastırıw. islep shıǵarıw kárxanaları, qurılıs, dalalar hám basqa da tarawlarda islenip atırǵan miynetler haqqında bilimlerin jetilistiriw. Ózbek xalqınıń milliy ónermentshiligi, ustashılıq miyneti menen tanıstırıw. Tárbiyashı, bala baǵıwshı, aspaz, baǵban naǵıs oyıwshı, avtomobil yamasa basqada transportlardı basqarıwshı, oqıtıwshı, shıpaker h.t.b kásipler menen tanıstırıw processinde keleshekte qanday kásipti tańlawına tiykar boladı. Ózbekstan Respublikası Miynet Nızamshılıǵında miynet etiw huquqı 16 jastan baslanadı dep belgilengen.
-Hár bir insan tájiriybeli medicinalıq xızmektten paydalanıw huquqına iye (40-statiya). Mámleketimiz tárepinen den sawlıqtı saqlaw xızmetiniń jetilisken túrleri shólkemlestirilgenligi, eń joqarı dárejedegi úlgidegi medicinalıq járdemlerdi alıw huquqına, den-sawlıqtı saqlaw xızmetlerinen paydalanıw huquqına iye ekenligi tuwralı maǵlıwmatlar beriledi. Sonday-aq, bala tuwılmastan aldınǵı ana hám balaǵa kórsetiletuǵın ǵamxorlıqlar, shárayatlar, olardıń sanları hám balalar ólimshiliginiń aldın alıw is-ilajlari, medicinalıq, sanitariyalıq járdemdi rawajlandırıw faktorları, balalardı toyımlı awqat hám taza ishimlik suwı menen támiyinlew, dógerek-átiraptı tazalaw, tuwıw jasındaǵı hayallarǵa kórsetiletuǵın ǵamxorlıq, járdem beriw jumısları, mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemelerindegi balalarǵa kórsetiletuǵın medicinalıq járdem, shıpakerler, miyirbiykelerdiń jumısları haqqında tolıq maǵlıwmat hám túsiniklerdi beriw tiyis.
-Hár kim bilim alıw huquqına iye. Biypul ulıwma bilim alıw mámleket tárepinen kepillikke alınǵan. Mektep jumısları mámleket tárepinen qadaǵalanadı-dep atalǵan 41-statiya menen tanıstırǵanda hár bir bala ilim-bilim alıw huquqına iye. Hámme ushın teńdey imkaniyatlara jaratılǵanlıǵı, bul process mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemelerinde baslanatuǵınlıǵı hám tómendegi basqıshlarda dawam etiwi tuwralı túsindiriledi:
Biypul hám ulıwmalıq májbúriy bilim alıw;
Biypul orta arnawlı bilim alıw.
Sonday-aq, bala óziniń qábiletine qaray joqarı maǵlıwmattı alıw huquqına da iye. Mámleket tárepinen barlıq zárúr shárt-shárayatlardıń jaratılǵanlıǵı, oqıtıwdıń zamanagóy usılların qollaw, xabar texnologiyalarınıń oqıtıw processindegi nátiyjelerin en jaydırıw, balanıń mektepke turaqlı túrde barıwın, mektep tártibi, balanıń insanıylıq qádir-qımbatın húrmet etiw sıyaqlı huquqları tuwralı túsinik beriledi.
«1-sentyabr-bilimler kúni» bayram sıpatında ótkeriliwi Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen 1-klassqa qádem qoyǵan balalar biypul oqıw quralları menen támiyinleniwi, kitapxanalar barlıq sabaqlıq hám materiallar menen támiyinlengenligi haqqında pikir júritiledi.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń XI-babında puqaralardıń wazıypa hám májbúriyatları haqqında kórsetip ótilgen, bunda:
Barlıq puqaralar Konstituciyada belgilep qoyılǵan wazıypalardı orınlaydı-dep atalǵan 47-statiyasında-mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa «Wazıypa» túsiniginiń mazmunı menen tanıstırǵanda, óziniń Watanı, onıń milliy úrp-ádet hám dástúrlerine hermet penen qaraw, insanlardıń ádeplilik penen qarım-qatnas jasawı (sálemlesiw, xoshlasıw, minnetdarshılıq bildiriw), ata-analar hám Watan aldındaǵı wazıypaların seziw, olarǵa ǵamxorlıq qılıw, qádirlew sıyaqlı páziyletlerdi úyretiwde tárbiyashı balalarda múlayimlilik, itibarlılıq, qatańlılıq, sabır-taqatlılıq hám óz-ara mexir-muxabbattı sezimlerin júzege shıǵarıwdı tárbiyalaw kerek. Bunıń ushın «ata-anaǵa húrmet», «wazıypa», «jaqsılıq», «meniń májbúriyatlarım» sıyaqlı temalarda sáwbetlesiwler shólkemlestiriledi.
Puqaralar Ózbekstan xalqınıń tarıyxıy, mádeniy hám ruwhıy miyrasın abaylap asırawǵa májbúr bolıp esaplanadı. Mádeniy estelikler mámleket qorǵawında boladı (49-statiya).
Bunda Ózbekstan aymaǵındaǵı tarıyxıy estelikler, tarıyxıy orınlar tuwralı túsinik beriledi. Balalardıń kewlinde óz xalqına, onıń bay miyrasına húrmet hám muxabbat sezimleri payda etiledi.
Tálim-tárbiyalıq processlerde «Watanımızdıń ziyarat orınları», «Shaxidlar xotirasi maydoni»na sayaxat shólkemlestiriw maqsetke muwapıq boladı. Ruwhıy estelikler ózbek xalqınıń awızeki dóretiwshilik úlgileri tiykarında balalardıń sanasında bulardı asırap-abaylaw túsinikleri tárbiyalanadı. Bala ózi jasap atırǵan qala hám awılı, kóshesindegi ruwhıy miyrasları haqqında kóz-qarasqa iye boladı hám balalardı tarıyxımız hám ullı shıǵıs oyshıllarınıń ómiri hám dóretiwshilik jolı menen tanıstırıladı.
Puqaralar dógerek-átirapqa, tábiyiy ortalıqqa abaylı múnásiybette bolıwǵa májbúr (50-statiya).
Jer, jer astı baylıqları, suw, ósimlik hám haywanat dúnyası hám de basqa tábiyiy saqlaǵıshlar ulıwma xalıqlıq baylıq bolıp esaplanadı. Olardan aqılǵa uǵras halda paydalanıw kerek hám olar mámleket qorǵawında (55-statiya).
Balalar tábiyattaǵı gózallıqlardan zawıqlanıwın tárbiyalaw arqalı olardıń sanasına tábiyatqa zıyan jetkizbew, ekologiyaǵa zıyan keltirmew, dógerek-átirapti pataslamaw, ot-shóplerdi baspaw, terek shaqaların sındırmaw, haywan hám quslarǵa azar bermew, olardıń uyaların buzbaw hám basqalardı balalardıń sanasına sińdiriw kerek. Balalarǵa ekologiyalıq mádeniyattı tárbiyalaw mámleketimiz tárepinen ekologiya hám tábiyattı qorǵaw, «Suw hám suwdan paydalanıw», jer astı baylıqları, haywanat dúnyasın qorǵaw, hám onnan aqılǵa uǵras paydalanıw, ósimlik dún’yasın qorǵaw barısındaǵı is-ilajlari haqqında túsinik beriledi.
Tálim-tárbiya processin shólkemlestiriwde «park», «baǵlar»ǵa seyil, «dúnyadaǵı eń tiykarǵı nárse suwdıń ózgeshelikleri menen tanıstırıw», «ósimlik hám haywanlar haqqındaǵı» videoroliklerdi kórsetiw, «Qızıl kitap» qorǵaw nıshanı ekenligin tuwralı sáwbetlesiw shólkemlestiriw arqalı tábiyatqa bolǵan mexrin, múnásiybetin payda etiw kónlikpeleri qáliplesip baradı.
Ózbekstan Respublikasın qorǵaw-Ózbekstan Respublikasınıń hár bir puqarasınıń wazıypa bolıp esaplanadı. Puqaralar Nfzamda belgilengen tártipte áskeriy hám múddetli áskeriy xızmetti ótewge májbúr bolıp sanaladı-dep kórsetilgen 52-statiyada. Balalar áskeriy komanda, milliy armiya haqqındaǵı kóz-qarasların payda etiw, olarǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın oyatıw arqalı Watan muxabbatı hám onı kóz qarashıǵınday saqlaw sezimi tárbiyalap barıladı. Balalardıń millet tarıyxına qızıǵıwshılıǵın qáliplestiriw maqsetinde Amir Timur úlken mámleket arbabı, ataqlı sárkarda bolǵanlıǵı tuwralı maǵlıwmat beriw. sonday-aq, «14-yanvar Watan qorǵawshıları kúni», «Jalaladdin Manguberdi», «Anna jurt qorǵawshıları-milliy qaharmanlar» atamalarında sáwbetlesiwler shólkemlestiriledi.
Bas nızamımızda jámiyettiń tiykarǵı buwını bolǵan «shańaraqqa» arnawlı bab ajıratılǵan bolıp, onda mámleketimiz tárepinen shańaraqqa, perzentlerge kórsetilip atırǵan járdem, jetim balalar hám atalıqqa alınǵan balalarǵa olardı baǵıw, tárbiyalaw, oqıtıw processindegi ata-ana hám perzentlerdiń huquq hám erkinlikleri, er jetpegen hám miynetke jaramlı perzentler óziniń ata-analarına ǵamxorlıq qılıw juwapkershilikleri tuwralı túsinik beriledi. Yaǵnıy hár bir bala shańaraqta jasaw hám tárbiyalanıw, óz ata-anasın biliw, olardıń ǵamxorlıǵınan paydalanıw, olar menen jasaw huquqına iye bolıp esaplanadı. Ata-ana óz perzent’lerin tárbiyalaw huquqına iye hám tárbiyalaw shártliligi menen, balalardıń huquq hám máplerin qorǵaw, olardıń ata-anasınıń moynına júkletiledi. Bul bánt penen tanıstırǵanda «Balalar huquqları haqqında Konvensiya» hám «Shańaraq Kodeksi»nen paydalanıw maqsetke muwapıq boladı.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 89-statiyası-Ózbekstan Respublikası Prezidenti mámleket baslıǵı bolıp esaplanadı hám búgingi kúnde atqarıwshı hákimiyatqa hám onıń oraylıq buwınına, al respublikanıń barlıq orınlaw sistemasına basshılıq etedi. Mámleket baslıǵı sıpatında ol hákimiyattıń barlıq tarmaqlarına basshılıq etip, olardıń jumısların muwapıqlastıradı. Prezidentimiz, elimizdiń tınıshlıǵı, abıroyı, dańqın, pútkil dúnyaǵa tanıtıwday úlken juwapkershilikti ámelge asırıp atırǵan, xalqımızdıń turmısı, tınıshlıǵı, úyde úlkeyip atırǵan jas áwlad keleshegin támiyinlewdey úlken wazıypalardı ámelge asırıp atırǵanlıǵı tuwralı tolıq maǵlıwmatlardı beriwi tiyis.