Alisher navoiy nomidagi samaqand davlat universiteti

RAHMANOVA Z.P.

UMUMIY GISTOLOGIYADAN AMALIY MASHG`ULOTLAR

SAMARQAND - 2010

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMAQAND DAVLAT UNIVERSITETI

UMUMIY GISTOLOGIYADAN AMALIY MASHG`ULOTLAR

Oliy o`quv yurtlari biologiya va ekologiya yo`nalishi bakalavriyat bosqichi talabalari uchun o`quv-uslubiy qo`llanma sifatida tavsiya etilgan

Samarqand - 2010
Umumiy gistologiyadan amaliy mashg`ulotlar Uslubiy qo`llanma - Samarйand: SamDU nashri, 2010.- 90 bet.
Umumiy gistologiyadan amaliy mashg`ulotlar uchun mo`ljallangan mazkur uslubiy qo`llanma yangi zamonaviy o`quv dasturi asosida umumiy gistologiya fanidan tayyorlangan. U to`qima va organlarning tuzilishi, funksiyasi haqida talabalarga tushuncha berish, gistologik preparatlarni mustaqil o`rganish kabi mavzularga bag`ishlangan. Uslubiy qo`llanmada keltirilgan barcha ma’lumotlar talabalarning nazariy darslardan olgan bilimlarini to`ldiradi va mustahkamlaydi.

Mazkur fandan o’zbek tilida adabiyotlar kamligi tufayli har bir amaliy mashg`ulot oldindan o`rganiladigan to`qima to`g`risida qisqacha nazariy tushunchalar bilan boyitilgan.

Mas’ul

muharrir: biologiya fanlari nomzodi,

dos. Jabborov A.R.

Tuzuvchi: Z.P. Rahmanova
Taqrizchilar: Samarkand Davlat Universiteti Zoologiya kafedrasi mudiri, biologiya fanlari nomzodi,

professor J.L. Laxanov

O’zbekiston Qorakulchilik va cho`l ekologiyasi

ilmiy tadqiqot instituti professori

q/x.f.d.: Yusupov S.Yu.

Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti

SO`Z BOSHI

Umumiy gistologiya fani biologiyaning bir bo`limi bo`lib, universitetlar biologiya fakultetlarida umumiy kurs sifatida o`qitiladi.

Keyingi yillarda biologiya va gisologiya bilan aloqador boshqa fanlar to`xtovsiz rivojlanib borayotganligi tufayli gistologiya fani o`qitilishiga talab va ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Nazariy va amaliy mashg`ulotlarda asosan umumiy gistologiyaga doir mavzular o’rganiladi. Shu bilan birga bu soxadagi adabiyotlarni, o`quv qo`llanma va uslubiy qo`llanmalarni yangi o`quv dasturi asosida tayyorlash va chop etish dolzarb xisoblanadi.

Umumiy gistologiyadan laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarni o`tishga mo`ljallangan o`quv va uslubiy qo`llanmalar juda kam. Mavjud o’quv va uslubiy qo’llanmalar soni esa juda kam bo’lishi bilan birga, zamonaviy texnologiyalar talabalariga javob bera olmaydi.

Umumiy gistologiyadan amaliy mashg’ulotlar uchun mo’ljallangan ushbu uslubiy qo’llanma Respublika Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tavsiya etgan o’quv dasturi asosida tayorlangan.

Uslubiy qo’llanmani yozishda E.Qodirovning «Gistologiya» (1994), K.A. Zufarovning «Gistologiya» (1982), I.V. Almazov, Ya.S. Sutulovning «Atlas po gistologii i embriologii» (1978), L.A. Almatov, N.A. Allanazarovalarning «Umumiy gistologiyadan laboratoriya ishlari» (1995) va boshqa risolalarda foydalanildi.

Qo’llanma Oliy o’quv yurtlari biologiya va ekologiya yo`nalishi bakalavriat bosqichi talabalari uchun mo’ljallangan.

Muallif

1 - Mashg’ulot

Mavzu: Gistotexnika bilan tanishish. Mikroskopning tuzilishi va u bilan ishlash qoidalari.
Mashgulotning maqsadi: Gistotexnika bilan tanishish va mikroskopning tuzilishi va u bilan ishlash qoidalarini urganish.

Reja: 1.MBI –1 rusumli biologik mikroskopning tuzilishida asosiy qismlar va ularning vazifalari.

2. Mikroskopning kichik (8 x) va katta (40x, 90x) obyektivlarida buyumni kurishda talab etilgan qoidalar.

3. Mikroskopda kuriladigan buyumdan vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash va kurish usullari.

4. Gistologik preparatlar tayyorlash texnirasi bilan tanishish.

Kerakli jihozlar: mikroskoplar, yoritgich chiroqlar, tayyor gistologik preparatlar jamlanmasi, amaliyot darsi uchun uslubiy qullanmalar, amaliyot darsi uchun daftarlar, oddiy qalamlar va ruchkalar.
Darsning asosiy maqsadi - Monokulyar (MBI-1) va binokulyar (MBS-1) mikroskoplarining hamda boshqa turdagi optik asboblarining tuzilishi va ulardan foydalanish qoidalarini o’rganish.

Mashg’ulot uchun turli rusumli (MBR-1, MBI-1, MBI-3, MBS-1) mikroskoplar; mikroskopni tuzilishini aks ettiruvchi jadvallar; qo’l va shtativli stol lupalari; tomizg’ich (pipetka)lar, toza suvli shisha, stakanlar, buyum va qoplag’ich oynalar, toza paxta, filtr qog’ozlari, mum yoki plastilin, yumshoq gazlama (salfetka) parchalari; turli-tuman qisqichlar (pinsetlar), anatomik va jarrohlik pichoqlari (skalpel), turli kattalikdagi qaychilar; entomologik va preporaval (to’g’rilagich) ignalar jihoz sifatida xizmat qiladi.

MBI-1 rusumli mikroskop uch qismdan: mexanik, optik va yorituvchi qismlardan iborat. Mexanik qismga shtativ (tutgich), taqasimon oyoq, tubus, revolver, buyum stolchasi, makrometrik vint yoki kremalyera, mikrometrik vint, kondensor vinti, buyum stolchasini yon tomon vintlari, stolcha ustidagi qisqichlar (klemmalar) kabilar mansubdir. Optik qismga okulyar va obyektivlar;yorituvchi qismga kondensor, diafragma va ko’zgu kiradi.

Ushbu qism va qismchalarning har biri ma’lum jarayonni bajarishga moslashtirilgan. Masalan, mikroskopning mexanik qismiga kiruvchi taqasimon oyoq uni stol ustida turg’un turishini ta’minlaydi. Shtativ esa mikroskopni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish uchun tutish joyi bo’lib xizmat qiladi. Shtativdan bir qancha qism va qismchalarni biriktirib quyish uchun ham foydalaniladi. Jumladan, shtativni yuqori tomonida naysimon tubus biriktirilgan bo’lib, uning yuqoridagi ochiq joyiga okulyar joylashtiriladi. Tubusning pastki shtativ bilan birlashgan joyiga revolver o’rnatilgan bo’lib, uning 2-3, ba’zan 4 ta doira shaklidagi rezbali teshiklari (joylar)ga har xil kattalashtirish quchiga ega bo’lgan obyektivlar o’rnatiladi. Shtativga o’rnatilgan ikki tomonlama (chap va o’ng) makrometrik vintning vazifasi shtativni tubus va obyektiv bilan birga yuqoriga kutarish yoki pastga tushirish vazifasini bajaradi. Bunday harakat amalga oshirilganda buyum stolchasi ustiga qo’yilgan buyum bilan obyektiv linzalari orasidagi (fokus oralig’i) masofa keskin o’zgarishi hamda buyumning aksi ko’ringuncha harakatga keltirish lozim bo’ladi. Mikrometrik (kichik) vint (u ham ikki tomonlama vintli) yordamida buyum bilan obyektiv linzasi oralig’idagi masofa ko’z ilg’amaydigan holatda o’zgartirilishi mumkin. Shunga binoan buyumni katta obyektivlar (40^x, 90^x) yordamida ma’lum organizmni ichki qismi yoki organoidlarini, shuningdek, ko’p hujayrali hayvonni ichki organ va to’qimalaridagi ma’lum mayda qismini aniqroq ko’rish uchun foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shtativga o’rnatilgan kondensor vintidan esa buyum stolchasi ostidagi kondensorni yuqoriga yoki pastga harakatlantirish va yorug’lik o’tish miqdorini o’zgartirish uchun foydalaniladi. Shtativga buyum stolchasi ham o’rnatilgan. Uning o’rtasida doira shaklida teshik bo’lib, undan ko’zgu, diafragma va kondensordan o’tadigan yorug’lik buyum stolchasi ustiga qo’yilgan obektga o’tkazadi.

Buyum stolchasi ustidagi qisqichlar (klemmalar) buyum oynasini mahkam bosib turish vazifasini o’tasa, stolchaning ikki yon tomonidagi vintlar esa buyumni predmet oynasi bilan birga gorizontal tekislikda yon tomonlarga va oldinga yoki orqaga siljitishda foydalaniladi. Nihoyat tubusning shtativ bilan birlashgan joyida yana bitta vint bo’lib, u tubusni doimo bir holatda turishini ta’minlaydi.

Optik qismlardan okulyar metal halqalarga qo’yilgan linzalar sistemasidan iborat bo’lib, tubusning yuqorigi uchiga joylashtiriladi. Uning kattalashtirish kuchi ustki yuzasida raqam bilan belgilanadi. Shunga binoan MBR-1, MBI-1 va boshqa barcha ushbu rusumlardagi mikroskoplarda okulyarlar 7^x, 10^x va 15^x raqamli xillardan iborat bo’ladi. Lekin birgina okulyarning o’zi buyumni yozilgan raqamda kattalashtirib ko’rsata olmaydi, balki buyumni necha marta kattalashganini bilish uchun okulyar va obyektivda ko’rsatilgan raqamlarning o’zaro ko’paytmasi hisoblab chiqariladi. Masalan, mikroskopda kuzatilayotgan buyumni 7^x raqamli okulyar va 8 raqamli obyektivda ko’rilsa, ushbu raqamlarni ko’paytmasi 56 ga yoki 10^x raqamli okulyar va 40 raqamli obyektiv ishlatilsa buyum 400 marta kattalashtirilgani ma’lum bo’ladi.

Optik qismga kiruvchi obyektiv ham okulyar singari linzalar sistemasidan iborat. Ushbu linzalar maxsus metall naychalarga joylashtirilgan va u revolverga o’rnatiladi. Obyektivlar 8, 40 va 90 raqamli bo’lib, ushbu raqamlar yon tomonida ko’rsatiladi. Mikroskopning 8 va 40 raqamli obyektivlari «quruq», 90 raqamlisi immersiyali (yog’li) obyektiv deyiladi, chunki buyumni ushbu obyektivda ko’rish uchun mikropreraratdagi qoplag’ich oyna ustiga bir tomchi kedr moyi tomiziladi va obyektivning pastki uchi ham ushbu moy tomchisiga tegiziladi. Shu bilan preparatning qoplag’ich oynasi bilan obyektivning linzasi oralig’idagi bo’sh joy moy bilan to’ldiriladi. Ushbu jarayonni amalga oshirishdan maqsad shuki, moy va obyektiv linzasini buyumga tushayotgan yorug’lik nurini sindirish kuchi deyarli bir xil bo’ladi. Bu esa kuzatilayotgan buyumni tiniq va aniq ko’rish imkonini beradi.

Yorituvchi qism. Buyum stolchasining tagida ko’zgu, kondensor va diafragma o’rnatilgan. Ko’zgu doira shaklda va ikki tomonlama, ya’ni bir tomoni tekis, ikkinchi tomoni botiq yuzadan iborat. Botiq yuza yorug’lik manbaidan tushadigan yorug’likni to’plab buyumga uzatsa, tekis yuzali tomoni yorug’likni bir tekis tarqatadi. Shunga binoan buyumni quruq obyektivlarda ko’rishda ko’zguning botiq tomonidan foydalanilsa, immersion obyektiv ishlatilganda ko’zguning tekis yuzali tomoni bilan yorug’lik olinadi. Ko’zgu shtativning pastki qismiga maxsus joyda erkin harakatchan qilib joylashtiriladi va uni yorug’lik manbaiga qaratib aylantirish mumkin.

Kondensor umumiy bitta halqaga o’rnashtirilgan ikkita linzadan iborat. Kondensor buyum stolchasi tagida harakatchan qilib joylashtirilgan. Uni harakatga keltirish uchun maxsus vint bilan ta’minlangan. Kondensorning vazifasi ko’zgudan kelgan yorug’lik nurlarini markazlashtirib buyumga o’tkazadi. Ushbu yorug’likni ba’zan yoyish yoki markazlashtirish lozim bo’lsa, kondensorni vint yordamida yuqoriga yoki pastga o’tkazish mumkin.

Diafragma kondensor halqasining ostiga o’rnatilgan bo’ladi. MBR-1 yoki MBI-1 (shuningdek MBI-2, MBI-3) mikroskoplarida «iris» markali diafragmalar o’rnatiladi. Bunday diafragma bir-birining ustiga aylanma qilib, o’rtada teshikcha qoldirilib joylashtirilgan metall plastinkachalardan iborat. Ushbu plastinkachalar bitta umumiy dastak (richag)ka birlashtiriladi. Dastakni harakatga keltirish orqali plastinkalar o’rtasidagi yorug’lik o’tkazuvchi teshikchani kichraytirish yoki kattalashtirish mumkin bo’ladi. Diafragma teshigi kichraytirilsa yorug’lik buyumning ma’lum bir qismiga tushadi, aksincha kattalashtirilsa, buyumning barcha qismi bir tekis yoritiladi.
Mikroskop bilan ishlash qoidalari

Mikroskop juda ham nozik optik asbobdir. Uning tuzilishi va qismlarining joylashishi hamda funksiyalarini bilmasdan ishga kirishish tavsiya etilmaydi. Shunga binoan mikroskop bilan ishni boshlash uchun uning tuzilishini puxta o’zlashtirish kerak.

Mikroskopni ish joyiga ko’tarib borishda uni o’ng qo’l bilan shtativini to’tgichidan ushlab ko’tarib, chap qo’l oyoqi ostiga qo’yiladi. Shu usulda bir joydan ikkinchi joyga (ishlash stoliga) ko’chiriladi. Agarda mikroskop uzoq vaqt ishlatilmagan bo’lsa, uning barcha qismlari yumshoq gazlama (salfetka) bilan tozalanadi. Tozalash uchun dag’al gazlama ishlatilsa, uning optik va yorituvchi qismlaridagi (kondensordagi) linzalar yuzasida tirnalgan chiziqlar paydo bo’ladi. Bu esa mikroskopni qisqa vaqt ichida ishga yaroqsiz qilib qo’yadi.

Mikroskop bilan ish boshlovchi talaba qo’yidagi qoidalarga rioya qilishi kerak:

1. Mikrokopni ish stoli ustiga shtativini o’zingiz tomonga qaratib qo’yib, uni chang va kirdan tozalab, chap yelka tomonga yaqin o’rnatiladi, chunki ishlovchi okulyarga har doim chap ko’z bilan qarashi kerak bo’ladi.

2. Ko’zgu buyum stolchasi tagidagi maxsus joyga o’rnatiladi, kondensor buyum stolchasi tagiga yaqin kutariladi, diafragma teshikchasi kattalashtiriladi, revolverni aylantirib 8 raqamli obyektiv buyum stolchasi ustiga perpendikulyar (tik) qilib o’tkaziladi. Obyektivni o’z joyiga tushganligiga ishonch hosil qilish uchun «tiq» etgan nozik tovush (to’rtki) eshitilishi kerak.

3. Mikroskopni yon tomonidan qarab, makrometrik vintni aylantirib obyektiv buyum stolchasiga taxminan 0,7-0,8 sm masofa qolgancha tushuriladi.

4. Okulyarga chap ko’z bilan qarab (o’ng ko’z ham ochiq qolishiga odatlanish lozim) ko’zguning botiq yuzali tomonini yorug’lik tushadigan manbaga qaratib harakatlantirib mikroskopda sutdek oq ko’rish maydoni hosil qilinadi.

5. Mikroskopda yorug’lik maydoni hosil qilinganidan so’ng, buyum stolchasini ustiga ko’riladigan buyumli (obektli) mikropreparat qo’yiladi. Preparatni buyum stolchasi ustiga qo’yishda, o’rganiladigan buyum stolchaning o’rtasidagi teshikni markazida bo’lishiga harakat qilish lozim, aks holda u ko’rish maydonchasidan chetda qolib ketishi mumkin. Buyumli preparat klemmalar (qisqichlar) bilan qistiriladi.

6. Mikroskopni okulyariga qarab, makrometrik vint yordamida tubusni ehtiyotlik bilan pastga yoki yuqoriga harakatlantirib, buyumni aniq ko’rinishini (fokus oralig’ini) topish kerak. Kuzatilayotgan buyumning shakli, tuzilishi va ichki qismlari aniq ko’rinsa, uning rasmini chizib olish lozim bo’ladi. Buning uchun albatta amaliyot mashg’ulotlari uchun to’tilgan daftar (shuningdek rasm daftari)ga ko’rilgan hayvonning shakli, tashqi va ichki tuzilishi chizib boriladi. Okulyarga chap ko’z bilan qarab, lozim bo’lsa chap qo’l bilan makrometrik vintni qisman ohista aylantirib, o’ng qo’l bilan yozuv va chizish ishlari olib boriladi.

Agar buyumni katta (40 raqamli) obyektivda ko’rish kerak bo’lsa, qo’yidagi talablarni bajarish lozim.

1. Buyumni yoki uning biron-bir qismini kattalashtirilgan holatda ko’rish uchun okulyarga qarab, buyum stolchasi yonlaridagi vintlardan foydalanib, ko’rish maydonining markaziga olib kelinadi hamda yana bir bor buyumni aniq ko’rinishi o’rnatiladi.

11

11

A V
Rasm 1. «MBI-1»(a) va «Biolam» (b) rusumli mikroskoplarning tuzilishi.

1 - okulyar; 2- tubus; 3- shtativ qisqichlar (klemmalar); 4 – makrometrik vint (kremalyera); 5 - mikrometrik vint; 6 - mikroskop oyoqchasi;

7 - ko’zgu; 8 - kondensor va diafragma; 9 - buyum stolchasi;

10 – revolver va obyektivlar; 11 – klemalar (qisqichlar).
2. Revolverni aylantirib 40 raqamli obyektiv buyum ustiga tik qilib o’tkaziladi. Obyektivni joyiga tushganligini bilish uchun yuqorida eslatilgan tovush (to’rtki) eshitilishi kerak.

3. Katta obyektiv o’rnatilgandan keyin makrometrik vint bilan umuman ishlanmaydi, aks holda buyum ustidagi qoplag’ich oynachani ezib qo’yishi va buyumga ham shikast yetkazishi mumkin. Bundan tashqari obyektivning linzasi ham shikastlanishi mumkin. Ushbu ko’ngilsiz hollarning sababi shundaki, buyum bilan obyektiv orasidagi fokus juda ham kichik bo’ladi. Shu sababga ko’ra katta obyektivlarda faqat mikrometrik vintdan foydalanish tavsiya etiladi.

4. Mikroskop bilan ish tugatilgach, uning stolchasi ustidagi preparat olinadi: revolver aylantirilib, katta obyektiv tik holatdan, dastlabki joyiga o’tkazildi: agarda ish jarayonida mikroskopga biron-bir yot tanacha yopishib qolgan bo’lsa yoki buyum stolchasining usti nam yoki kir bo’lsa, ulardan tozalanadi: ko’zgu joyidan olib qo’yiladi va talab etilgan qoidaga rioya qilinib mikroskop saqlanadigan joyiga olib borib qo’yiladi ham usti biron material bilan yopiladi yoki qutisi bo’lsa, unga solib qo’yiladi.

Eslatma: Mikroskop nozik optik asbob bo’lganligi uchun sababsiz uning vintlarini bo’rash, revolverni aylantirib, obyektivlarni o’zgartirish yoki uni revolverdan ajratib olish, ko’zguni o’rnidan sug’urib olish, diafragmani dastagini u yo-bu yoqqa harakatlantirish kabilar qat’iyan man etiladi, chunki bunday nojuya harakatlar mikroskopni yaroqsiz bo’lishini tezlashtiradi

Umumiy gitologiyadan laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarni o’tishda mikroskop hamda boshqa turdagi optik asboblardan tashqari turli-tuman jihozlar, bint, turli kimyoviy moddalar, har xil bo’yoqlar, mum, plastilin, tomizg’ichlar, probirkalar va ularning tiqin (probka)lari kabilar shular jumlasidandir.

Gistologik preparatlarni tayyorlash texnikasi

Organizm va organlarning mikroskopnk tuzilishni, ulardan gistologik preporatlar tayyorlab o’rganish mumkin. Preparat tayyorlash texnikasi bir necha bosqichdan iborat: 1) materialni olish; 2) fiksasiya kilish; 3) yuvish; 4) suvsizlantirish-zichlantirish; 5) quyish; 6) kesmalar tayyorlash; 7) bo’yash; 8) kesmalarni suvsizlantirish; 9) yoritish; 10) yakunlash.

1.Materialni olish. Gistologik preporat tayyorlashda material olish asosiy bosqichlardan biri hisoblanadi. Material olishning bir necha usullari bor: a) eksperimental hayvonlar (it, mushuk, quyon, kalamush, sichqon va h.k. ) o’ldirib yoki operasiya qilib olish; b) qolgan hayvonlardan olish. Birinchi usul bilan olinganida to’qimalarda deyarli o’zgarishlar bo’lmaydi, demak, preparatda to’qimaning normal holatdagi mikroskopik tuzilishini ko’zimiz bilan ko’rishimiz mumkin. Ikkinchi usulda esa to’qimalarning o’zgarashi hayvon o’lgandan so’ng qancha vaqt o’tganligiga bog’liq.Vaqt qancha ko’p o’tsa, to’qimalarning tarkibi shuncha ko’p mikroskopik o’zgarishlarga uchraydi, binobarin bu o’rganishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun, ayniqsa yozgi amaliyot vaqtlarida, kurs ishlari yoki malakaviy bitiruv ishlari uchun yig’iladigan obyetlarga katta ahamiyat berish lozim bo’ladi. Ekspedisiya paytlarida hamma vaqt fiksatorda eritmalarni olib yurish va uchragan hayvonlardan olingan materiallarni shu zahoti fiksatorlarga solib qo’yish kerak.

2.Fiksasiya qilish. Gistologik preparat tayyorlash uchun olingan material tezda fiksatorga solinmasa, u xolda preparatlarda morfologik o’zgarishi bo’lishi mumkin. Fiksasiya qilishdan asosiy maqsad, to’qimalarda bo’ladigan o’zgarishlarni to’xtatib qo’yishdir. Buning uchun quyidagilarga ahamiyat berish lozim: a) fiksator eritma to’qima oralig’iga tez kiradigan bo’lsin; b) to’qima o’zining tabiiy hayotiy tuzilishini o’zgartirmasin. Organizmdagi organ va to’qimalarning zichligi har xil bo’lganligi sababli fiksatorlar ham har xil qilib olingan. To’qimalardan fiksasiya jarayoni yaxshi ketsin uchun esa quyidagilarga ahamiyat berish lozim: a) olinadigan bo’lakchalarning bo’yi 10-15 mm, qalinligi 3-4 mm kelishi; b) fiksator miqdori yetarli bo’lishi (har bir bo’lakcha uchun uning hajmidam 20 marta ko’proq fiksator bo’lishi lozim); v) bo’lakchalar fiksatorda erkin holda joylashishi kerak. Agar bo’lakchalar soni ko’p bo’lsa, shunga muvofiq ravishda fiksatorning miqdori ham ko’p bo’ladi; g) fiksasiya qilish muddati kamayib yoki oshib ketmasligi lozim. Bordi-yu kamayib ketsa, u holda to’qima yaxshi qotmasligi, yoki uzoq turib qolsa haddan tashqari qotib mikroskopik tuzilishini o’zgartirishi mumkin. Dala amaliyotlarida fiksatorlardan ayrimlarini uzoq muddatga doir ishlatish mumkin. 10 foizli formalin eritmasida yoki Buen suyuqlig’ida bo’lakchalarni bir necha sutkalab saqlash mumkin. Lekin bundan ham ko’proq saqlashga to’g’ri kelsa, fiksatorlarni yangilab turishga to’g’ri keladi. Odatda fiksatorlarni tanlashda mo’ljallangan ishga va qaysi bo’yoqlar bilan bo’yashga qaraladi. Ayrim fiksatorlar ko’pgina morfologik labolatoriyalarda doim qo’llanib yaxshi natijalar beryapti. Bularga quydagilar kiradi.

1. Etil spirti. Fiksator sifatida suvsizlantirilgan spirt yoki 96^o li spirt ishlatiladi. Qilinadigan ishlarning maqsadiga qarab spirt konsentrasiyasi o’zgartirilishi mumkin. Masalan to’qima tarkibidagi fermentlarni aniqlash uchun 80^o bo’lishi kerak va h.k. Etil spirtning afzalligi shundaki, fikzatiya tez boradi, to’qimalar suvini tez qochirib, oqsilni tez ivitadi. 96^o li spirt to’qima ichiga sekin so’rilib, 100^o li spirtga nisbatan yaxshi qotib beradi. Spirtli fiksatorga solingan to’qimalar ustiga ko’pgina gistoximiyaviy ishlarni bajarish mumkin. Fiksasiya muddati obyektlarning qalinligiga qarab bir necha minutdan bir necha soatgacha cho’zilishi mumkin. Shuni aytib o’tish kerakki , spirtli fiksator to’qimalarni haddan tashqari burishtirib, qotirib yuboradi. Shuning uchun fiksator sifatida toza spirt kam qo’llaniladi.

2. Formalin boshqa fiksatorlarga nisbatan ko’p qo’llaniladigan eritma. Uning ustunligi shundak, to’qima va organlarga yaxshi singdirib, ularni yetarli darajada qotirib beradi. Bo’lakchalarni uzoq saqlash mumkin. Shu jixatdan uni ayniqsa yozgi amaliyot vaqtlarda ishlatsa ma’qul bo’ladi. Laboratoriya va dala amaliyotida, odatda, 10-15 foizli formalin eritmasi ishlatiladi. Buning uchun 100 foizli formalindan 10 ml olib 90 ml suvga solib aralashtirilsa (distillangan suv ishlatilmasligi kerak) 10 prosentli formalin eritmasi hosil bo’ladi. Laboratoriya sharoitida bo’lakchalarni fiksasiya qilish uchun ularni 10 prosentli formalinda 24 soat saqlash kerak. Bu o’rinda shuni aytib o’tish kerakki, ayrim gistoximiyaviy strukturalarni ko’rish uchun bu eritma foydalanilmaydi .Chunki formalinda ular o’z strukturulari va sifatlarini yo’qotishi mumkin. Gistoximiyaviy tekshirishlar uchun boshqa fiksatordan foydalaniladi.

3. Buen suyuqligi. Buen suyuqligi ham labolatoriya hamda dala amaliyotlarida qullansa bo’ladigan yaxshi fiksator hisoblanadi. To’qima bo’lakchalari va hayvon embrionlarini qoniqarli darajada qotirib beradi. Buen suyuqligi qo’yidagi eritmalardan tayyorlanadi.

Pikrin kislotasining to’yingan eritmasi - 75 ml

Formalin - 25 ml

Muz sirka kislotasi - 5 ml

Fiksator, odatda ish boshlashdan oldin tayorlanadi. Pikrin kislota suvda tez erimaydi, shuning uchun to’yingan pikrin kislota eritmasi oldindan tayyor bo’lishi kerak. Buning uchun idishga 25-30 g kristal holidagi pikrin kislota solinib, ustiga 1 litr qaynoq distillangan suv quyiladi. Eritma uzoq vaqtgacha buzilmaydi. Kislotaning erimagan qismi idishning ostiga cho’kib turishi kerak. Tayyorlangan fiksatorga solingan materiallarni 24 soat va undan ham uzoqroq (bir necha sutkagacha) ushlab turish mumkin. So’ng ikki-uch marta 70-80^o li spirtga solib tarkibidagi pikrin kislota yuviladi va suvzlantiriladi, so’ng parafinda qotiriladi.

4. Karnua fiksatori. Gistologiya va gistoximiyaviy usullar uchun qo’llash mumkin. Fiksatorni bevosita eksperimentlardan oldin tayyorlash kerak. Tarkibida : 100^o li spirt – 10 ml; xloroform – 6 ml; muz sirka kislotasi – 2 ml . Bo’lakchalarning qalinligi 5 mm dan oshmasligi kerak. Bo’lakchalarning soni ko’p bo’lsa, shunga qarab fiksatorning miqdori ham qo’paytiriladi. Fiksatorga solingan bo’lakchalarning qalinligiga qarab esa xolodilnikda 1,5-2 soatga ushlab turiladi. Agar fiksator 1 soatdan so’ng almashtirilsa, to’qima yana ham yaxshi qotadi va tozalanadi. Bo’lakchalar fiksatorda qotirilgandan so’ng shu zahoti 100^o li spirtga solinib qo’yiladi, spirtda bir necha soat ushlab turish mumkin. Karnua fiksatorida bo’lakchalarni uzoq vaqt ushlab bo’lmaydi. Chunki to’qimalar haddan tashqari qotib ketib o’zinig mikroskopik tuzilishini o’zgartirib yuborishi mumkin.

Yuqorida biz bir necha fiksatorlarning tuzilishi va qo’llanishi haqida fikr bayon etdik. Lekin talabalarning kurs yoki bitiruv malakaviy ishlarida oldinga qo’yilgan maqsadga qarab unda boshqa fiksatorlardan ham foydalanishlari mumkin. Adabiyotda fiksatorlarning soni ko’p bo’lib, ular gistologik va gistoximiyaviy ishlarda qo’llaniladi.

3. Yuvish. Materialni fiksatordan so’ng yaxshilab yuviladi. Yuvishdan asosiy maqsad to’qima fiksatorni yuklari va boshqa moddalardan tozalashdir. Buning uchun to’qima fiksatordan olinib, oqib turgan suvda 20-48 soat mobaynida yuviladi. Yuvish jarayoni bo’lakchalar qanday fiksatorlardan o’tkazilganligiga bog’liq. Shunday ayrim fiksatorlar ham borki, ulardan so’ng to’qima yuvilmasdan keyingi bosqichga o’tishi mumkin.

4.Suvsizlantirish-zichlashtirish. Yuvilgan to’qima yaxshilab suvsizlantirilishi lozim. Suvsizlantirish qanchalik yaxshi borsa, materialning keyingi ishlov bosqichlari shunchalik yaxshi o’tadi va maqsadga muofiq, preparatlar olinadi. Suvsizlantirish uchun gradusi oshib boradigan spirtlardan o’tkaziladi, ya’ni to’qima birin-ketin 50^o, 60^o, 70^o, 80^o, 96^ova 100^o li spitlardan o’tkaziladi. Kerakli gradusli spirtlarni olish uchun esa quyidagi jadvaldan foydalanish mumkin (1-jadval).

1-jadval

100 ml spirt olish uchun	Suyuqliklardan necha millilitr olish kerak
	96°li spirt	suv	90° li spirt	suv	80° li spirt	suv	70° li spirt	suv

40° 42 58 44 56 50 50 57 43

45° 47 53 50 50 56 44 64 36

50° 52 48 56 44 63 37 71 29

60° 63 37 67 33 75 25 86 14

70° 73 27 78 22 88 12 - -

80° 83 17 89 11 - - - -

90° 94 6 - - - - - -
5. Quyish. Gistologik preparatlar tayyorlashda to’qimalarni parafin yoki selloidinga quyish ham asosiy bosqichlardan biri hisoblanadi.Yaxshi quyilmagan preparatlar, yomon kesiladi va bo’yaladi. Quyish materiallari sifatida parafin, selloiddan va boshqalardan foydalanish mumkin. Parafinga quyish laboratoriyalarda keng tarqalgan. Bu to’qimalarga bir tekisda yaxshi singib tez, ya’ni 1-2 kunda preparat tayorlash imkonini beradi. Sitologiya, gistologiya va embriologiyadan preparatlar tayyorlash maqsadlarida undan foydalanish mumkin. Parafinnig asosiy kamchiligi shundan iboratki, u ayrim to’imalarni haddan tashqari burishtirib yuboradiyu. Shuning uchun tarkibida suvi ko’p yumshoq to’qimalardan preparat tayyorlashda boshqa quyish moddalaridan foydalanish lozim.

6. Kesish. To’qimalar parafinda yetarli darajada qotirilgandan so’ng, bo’lakchalar atrofi parafin bilan o’ralgan holda kesib olinadi va kichik yog’ochdan yasalgan kubchalarga o’rnatildi, so’ng parafin bilan qotirib qo’yiladi. Kesish uchun to’qima yopishtirilgan kubik mikrotomni blok tutgichga o’rnatib mahkam siqib qo’yiladi. Kerakli qalinlikda mikrotom pichog’i o’rnatiladi va kesa boshlanadi. Bunda parafin yumshoq bo’lsa, kesmalar burishib qolishi mumkin, u holda to’qima o’rnatilgan blokdagi parafinni biroz sovutish kerak. Buning uchun, muzlatgichdagi tayyor muzlardan foydalanish mumkin. Parafin haddan tashqari qattiq bo’lsa, kesmalar maydalanib ketadi va yirtilib yoki buralib chiqadi. Bunga yo’l qo’ymaslik uchun kesmalarni biriunchi yupqaroq qilib olish va blok yoniga lampani yoqib qo’yish kerak. Ba’zan kesmalar mikrotom pichog’iga yopishib qoladi, bunday hollarda kesmaga bir yoki ikki tomchi suv tomizib nina bilan asta-sekin so’rib olinadi. Yaxshi chiqqan kesmalarni kistochka yoki preparovka ninasi yordamida mikrotom pichog’idan olinadi va asta 40^o atrofida ilitilgan suvga solinsa, kesmalar darrov to’g’irlanib, rostlanadi. To’qimadan kerakli miqdorda kesmalar oliganidan so’ng preparat tayyorlashning navbatdagi bosqichiga o’tiladi.

7. Bo’yash. Kesilgan to’qimalarni odatda oldingi qo’yilgan maqsadga qarab har xil bo’yoqlar bilan bo’yaladi . Gistologiyada qullanadigan bo’yoqlar asosan uch gruppaga bo’linadi: asosli, kislotali va neytral bo’yoqlar.

Asosli bo’yoqlar hujayra asosini tashkil etuvchi qismlarini, ya’ni yadroning, uning xromatin moddasini yaxshi bo’yaydi. Shuning uchun bu bo’yoqlarni bazofil (asosni yaxshi bo’yovchi) bo’yoqlar deyiladi. Masalan gematoksin, hujayra yadrosini binafsha rangga bo’yab beradi, shuning uchun yadroni bazofil strukturalar ham deyiladi.

Kislotali bo’yoqlar – kislota yoki kislota tuzlaridan tashkil topgan. Bu bo’yoq bilan bo’yaladigan hujayra va to’qima elementlari oksifil strukturalar deyiladi. Bunga misol qilib praktikada keng qo’llanuvchi eozin bo’yog’ini olish mumkin. Neytral bo’yoqlar suvda eritilgan kislotali bo’yoqlar bilan asosli bo’yoqlar aralashmasidan hosil bo’ladi. Bunga misol qilib sudan 111 buyog’ini qursatish mumkin. Preparatni bo’yash uchun praktikada gematokoilin eozin bo’yog’idan keng qo’llaniladi. Bunda kesma oldin gematoksilinga 5-8 daqiqa solib qo’yiladi, so’ng yaxshilab distillangan suvda yuvib, eozin bilan 1-3 daqiqa bo’yaladi. Bo’yash muddati bo’yoqlarning yetilganligiga bog’liq.

8. Kesmalarni suvsizlantirsh. Kesmalar yaxshilab bo’yalgandan so’ng distillangan suvda bir necha bor yuviladi, so’ng ularni suvsizlantirish kerak. Kesmalar yaxshilab yuvilmasa, yoritish vaqtida ksilol suv bilan aralashmasdan preparat qoniqarli yoritilmaydi. Buning uchun kesmalar gradusi oshib boruvchi –60, 80, 96 va 100^o li spirtlardan o’tkaziladi. Har bir spirtda 2-3 minut ushlab turiladi.

9. Yoritish. Preparatlarni yoritish uchun har xil suyuqliklardan foydalaniladi. Suyuqliklar bo’yalgan preparatlarni tiniqlashtiriladi va yorishtiradi. Yoritish uchun karbol-ksilol, karbol-toluol yoki karbol skipidar eritmalari qo’llanadi. Eritmada kesmalar 0,5-1 daqiqadan ko’p saqlanib qo’ylganda karbol-ksilol bilan karbol - toluol kesmasining bo’yog’iga ta’sir qilib qolishi mumkin, shuning uchun preparatga bal’zam tomizishdan oldin, uni 1-2 toza ksilolda ushlab turish kerak.

10. Yakunlash. Yakunlash uchun preparat ksiloldan olib havoda ko’p ushlamasdan ksilol yuqini filtr qog’ozga shimdirib olinib, ustiga bir tomchi bal’zam tomiziladi, so’ng yopqich oyna bilan asta yopiladi. Buning uchun Kanada yoki kedr bal’zamlaridan foydalaniladi.

Sinov uchun savollar

1. 
   Mikroskop optik sistemasining vazifasi nimadan iborat?
   
2. 
   Buyumning necha marta kattalashtirilganini qanday aniqlash mumkin?
   
3. 
   Immersionli obyektivdan qanday foydalaniladi?
   
4. 
   Makro va mikrovintlarning vazifalarini ifodalab bering.
   

5. Gistologik preparatlar tayyorlashning kanday usullarini bilasiz?