7-Mavzu. Kreditga layoqatlik tahlili

Korxonani kreditga layoqatliligini baholashning amaldagi tartibi

Variant	Tarkib	Ko‘rsatkichlar					Db		Do		Farqi
	modeli
Amaldagi	Kreditga	Qoplash koeffitsienti					2.075		1.754		-0.321
tartib	layoqatlik	Likvidlilik koeffitsienti					1.020		1.187		0.167
	tahlil	O‘z	mablag‘lari		bilan		0.586		0.417		-0.169
	etishning	ta’minlanganlik		(mustaqillik
	ananaviy	koeffitsenti)
	shakli	O‘z	aylanma mablag‘larining				2 201 552		9 835 046		7 633 493
		mavjudligi (NSOS)

Xulosa: korxonada qoplanish koeffitsenti davr boshiga 2.075 ni, davr oxiriga 1.754 ni tashkil etgan. YA’ni koplanish koeffitsenti darajasi keskin ravishda tushib ketgan.

Likvidlik koeffitsenti 1.020 dan 1.187 ga ortgan.

O‘z mablag‘lari bilan taminlanganlik koeffitsenti davr boshida 0.586 ni, davr oxiriga kelib esa 0.417 ni tashkil qilgan.

O‘z aylanma mablag‘larining mavjud summasi davr boshiga nisbatan 7 633 493 ming so‘mga ortgan. Bu albatta ijobiy holatdir.

-jadval

Korxonani kreditga layoqatliligini baholashning kompleks tahlili

Variant	Tarkib modeli	Ko‘rsatkichlar	Db	Do	Farqi
Kompleks	Korxona likvidlik	Joriy likvidlilik koeffitsienti	3.906	6.352	2.446
tahlil	ko‘rsatkichlari	Tez likvidlilik koeffitsienti	1.039	1.193	0.154
		Mutloq likvidlilik koeffitsienti	0.371	0.641	0.270
		Balans likvidligi	0.546	0.825	0.279
	Korxona	Korxonaning joriy aktivlari aylanish	1.12	0.44	-0.68

	mablag‘lari	ko‘rsatkichlari
	aylanishini tahlili	Korxonaning debitorlik qarzlari	6.68	2.14	-4.54
		ko‘rsatkichlari
		Korxonaning kreditorlik qarzlari	4.41	2.81	-1.60
		ko‘rsatkichlari
		Tovar moddiy zahiralari	4.10	4.94	0.84
		aylanuvchanligi
	Korxona faoliyati	Joriy aktivlar rentabellik	17.0	8.3	-8.7
	samaradorlik	ko‘rsatkichi(ROA)
	ko‘rsatkichlari	Xususiy kapital rentabellik	6.5	9.6	3.1
	tahlili	ko‘rsatkichlari(ROE)
		Sotish rentabellik ko‘rsatkichi(ROS)	26.3	38.3	12.0
	Moliyaviy	Mustaqillik koeffitsienti	0,586	0,417	-0,16 9
	barqarorlik	Qarz va o‘z mablag‘lari o‘rtasidagi	0.70	1.39	0.69
	ko‘rsatkichlari	nisbat koeffitsienti
	tahlili	Xususiy kapital xarakatchanlik	0.28	0.97	0.69
		koeffitsienti

273
Xulosa: korxonada joriy likvidlik koeffitsenti davr boshiga nisbatan 2.44 ga, tez likvidlik darajasi 0.154 ga, mutlaq likvidlik darajasi 0.270 ga ortgan. Balansligi darajasi davr boshiga nisbatan 0.279 ga ortgan.

Mablag‘lar aylanuvchanligi bo‘yicha o‘zgarishlar quyidagicha bo‘lgan. Jumladan joriy aktivlar aylanuvchanligi davr boshiga niabatan -0.68 ga, debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi -4.54 ga, kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi -1.60 ga kamaygan. Faqat tovar moddiy zaxiralarning aylanuvchanlik darajasi 4.10 dan 4.94 ga o‘sgan.

Korxona rentabellik darajasi joriy aktivlarga nisbatan o‘tgan yilga nisbatan

8.7 foizga kamaygan, xususiy kapital rentabelligi o‘tgan yilga nisbatan 3.1 foizga ortgan, sotish rentabelligi esa 12.0 foizga ortgan.

Korxonaning mustaqillik koeffitsenti o‘tgan yilda 58.6 foizdan joriy davrga kelib 41.7 foizga tushib qolgan. Qarz va o‘z mablag‘lari nisbatidani bog‘lanish

0.70 dan 1.39 ga ko‘tarilgan. Bu holat joriy davrda kredit va qarzlar summasining keskitn ravishda ortganligidan dalolat beradi. Xususiy kapitalning xarakatchanlik koeffitsenti 0.28 dan 0.97 ga ortgan.

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektni moliyaviy bo‘lmagan ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi: mijozning bozordagi obro‘si; mijozning xarakteri; kreditning maqsadli yo‘nalishlari; ta’minlanganligi(garov); kreditni qaytarish shartlari va h.k.

Rivojlangan davlatlar bank amaliyotida, “6S”, “CAMPARI”, “RARTS”

modellaridan keng foydalaniladi.

-jadval Kreditga layoqatlikni baholashdagi xalqaro molellar va ularning

tasnifi

Belgilar	Nimani anglatishi	Tavsifi
“6 C” usuli
C	Sharacter		Reputatsiya, mijozning xarakteri
C	Capacity		Imkoniyatlar
C	Cash		Naqdlik
C	Collateral		Kafolatlik
C	Conditions		SHartlar
C	Control		Nazorat

“CAMPARI” usuli
C	Sharacter	Reputatsiya, mijozning xarakteri
A	Ability	Kreditni qaytarishga qobilligi
M	Margin	Marja, daromadliligi
P	Purpose	Kreditlarning maqsadli yo‘nalishlari
A	Amount	Kredit miqdori
R	Repayment	Kreditni qaytarish shartlari
I	Insurance	Ta’minlanganligi, kreditni qaytmaslik riski
“RARTS” usuli
P	Purpose	Kreditning maqsadligi
A	Amount	Qarz miqdori
R	Repayment	Kreditni qaytarish shartlari
274

T	Term	Kredit berish muddati
S	Security	Kreditni to‘lashni kaqolatlash

Ushbu modellar ko‘p parametrlarni o‘z ichiga olganligi sababli korxonalarning kreditga layoqatliligini baholashda eng to‘g‘ri qaror qabul qilish imkonini beradi.

Korxonaning ishonchligini baholash

Quyida tavsiya etilayotgan uslubiyot korxonalar ishonchligini baholashning, tahlil etishning mavjud nazariy manbalariga tayangan holda tuzib chiqildi va undan barcha tijorat banklari o‘z kredit siyosatini yo‘lga qo‘yishda, faoliyatini maqsadli boshqarishida foydalanishlari mumkin.

Ushbu metodika amaldagi qonunchilik normalariga, tartiblarga va eng muhimi tahlil uchun zarur bo‘lgan axborotlar bazasini shakllantirishning umum belgilangan talablariga tula mos tushadi.

Bunda asosiy jixatlar korxoaning yaqin yillar oralig‘ida bonkrotli bo‘lmaslik, moliyaviy krizislar qiyinchiliklar, depsinishlar va sinishlar holatiga tushmasligi, majburiyatlarni qoplash yuzasidan ishonchli manbalarga ega va ega emasligini baholashga qaratiladi.

Baholashning ummuiy qoidalariga quyidagilarni kiritish mumkin: birinchi navbatda korxoaning e’lon chilinadigan va chop etiladigan moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida uning keng qamrovli moliyaviy axvolini, uning kutilishlarini baholash lozim. Ayniqsa aksionerlik jamiyati, yoki mulki fond birjasida sotiladigan kompaniyalarning qimmatli qag‘ozlari, aksiyalarining aylanishiga, bozordagi holatiga muhim ahamiyat qaratish zarur.

Korxona ishonchligini baholashda eng muhim xulosalar shuningdek moliyaviy hisobotlar ma’lumotlari asosida naiqlanadigan koeffitsentlar natijalariga qarab chiqariladi.

Ekspres tahlil asosida korxonaning faoliyat samaradorligi, moliyaviy sog‘lomligi, ishonchlilik darjasi bitta aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda normasining o‘zgarishi; aksiya bahosining o‘zgarishi; dividend summalarining o‘zgarishiga qarab korxonaning ishonchlilik darajasini dastlabki xulosalarni berish mumkin.

O‘z navbatida kompaniyalarning, aksionerlik jamiyatlarining dividend stavkalarini doimiy o‘rganish nafaqat ushbu korxonalarning kredit munosbatlarini

tartibga solish balki bank foiz stavkalariga o‘zgarishlar kiritish, kredit shartlarini belgilash moliyaviy boshqaruv strategiyalarini belgilashda ham muhim masala hisoblanadi.

Tahlilda muhim ahamiyat korxonalar aksiyalariga e’lon qilingan dividendlar va bank depozitlari foizi orasidagi nisbat, aloqadorligiga qaratiladi.

Xalqaro amaliyotda ular orasidagi nisbat bo‘yicha quyidagi qategoriyalar tarkiblanadi.

1. 
   Aksiyalar bo‘yicha dividend qaytimi depozit foizidan 20 foiz oshganda- kompaniyaning investitsion jozibadorligi eng yuqori deb baholanadi.
   

275

2. 
   Aksiyalar bo‘yicha dividend qaytimi depozit foizidan 20 foizdan kam bo‘lgan hollarda- kompaniyaning investitsion jozibadorligi nisbatan past deb baholanadi.
   

3. 
   Aksiyalar bo‘yicha dividend qaytimi depozit foizidan etmagan hollarda hollarda- kompaniyaning investitsion jozibadorligi yo‘q deb baholanadi
   

4. 
   Aksiyalar bo‘yicha dividend qaytimi depozit foizidan kam bo‘lgan va ular orasidagi interval 20 foizdan ortadigan bo‘lsa- kompaniya faoliyat samaradorligi pas deb baholanadi va investitsiya jalb chilish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi (bunda uzoq muddatli investitsiyalar mustasno deb qaralishi mumkin);
   

5. 
   Aksiyalar bo‘yicha divedendlar to‘lanmasa yoki to‘lash imkoniyatlari bo‘lmasa bunday korxonalar krizis, bankrotlik holatida deb deb qaraladi.
   

Korxonalar ishonchligini baholashda ularning moliyaviy holati, samaradorligining reyting bahosiga ham muhim axamiyat qaratiladi. Reyting baholash amaliyoti yuqoridagi ko‘rsatkichlar tizimini kategoriyalar bo‘yicha ranjirlashni talab etadi.

Xuddishu tarkibilash va ranjirlash moliyaviy koeffitsentlar bo‘yicha ham amalga oshiriladi.

Moliyaviy koeffitsentlar bo‘yicha quyidagi kategoriyalarni tarikblash mumkin:

K1-kategoriyaga barcha moliyaviy koeffitsentlar (likvidlik, kapital tarkibi, rentabellik va aylanuvchanlik) darajasi o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichdan yuqori bo‘lgan korxonalar-ishonchli, moliyaviy barqaror, investitsion jozibador, to‘lovga qobil, sifat menejmentiga ega korxonalar kiritiladi.

K2-kategoriyaga likvidlik va xususiy kapital tarkibi bo‘yicha moliyaviy koeffitsentlari o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlaridan ortadigan biroq, rentabellik va aylanuvchanlik ko‘rsatkichlari o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlaridan past bo‘lgan korxorxonalar kiritiladi.Bunday korxonalarni to‘lovga qobil, moliyaviy barqaror deyish mumkin lekin investitsion jozibadorligi, samaradorlikning sifati menejmenti past deb qabul qilinadi.

K3-kategoriyaga likvidligkning barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha yuqori lekin qolgan moliyaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha axvoli o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkiyalaridan past bo‘lgan korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar qisqa muddatli to‘lovga qobil, lekin moliyaviy nobarqorlikga ega, investitsion jozibadorligi va samradorlikning sifat menejmenti juda past korxonalar sifatida tarkiblanadi.

K4-kategoriyaga joriy to‘lov layoqatiga ega lekin oralik va tezkor to‘lov layoqatiga ega bo‘lmagan, kolgan moliyaviy koeffitsentlar guruhi bo‘yicha o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlaridan juda past bo‘lgan ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar bonkrotlik ning boshlang‘ich bosqichidagi korxonalar sifatida qaraladi.

K5-kategoriya –korxonaning joriy to‘lov layoqati 2 dan kichik yoki teng bo‘lgan, qolgan barcha moliyaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha natijalari qoniqarsiz bo‘lgan korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar bonkrot, krizis xolatidagi korxonalar deb e’tirof etiladi.

-jadval
276