|
5. Д.Рикардо таълимотининг аҳамияти
Д.Рикардо ягона иқтисодий концепция асосида пул муаммоси ва кредит, халқаро иқтисодий муносабатлар, солиқ, ер рентаси, халқаро меҳнат тақсимоти тўғрисида фунадаментал фикрлар берди. Иқтисодчи Ж.С.Милль билан дўстона муносабатда бўлган.
Смитдан кейинроқ яшаган Д.Рикардо саноат инқилоби натижаларини тўлароқ тушунди, унинг фикрлари нисбатан теран бўлиб, классик иқтисодни ниҳоясига етказди; у саноат даврининг иқтисодчиси эди. Унинг дастлабки «Олтин аждаҳоси тўғрисида уч хат» (1809 й.) ва бошқа асарлари пул ва пул муаммоларини таҳлил қилишга бағишланди. 1824 йилда ёзилган «Миллий банк тузишнинг режаси» асари эса унинг вафотидан кейин босилиб чиқди.
Рикардо умрининг охирги 4 йилини Англия парламенти аъзоси сифатида ўзинииг иқтисодий ғояларини амалга ошириш учун сарфлади. Парламентда «нон қонунлари»ни бекор қилиб, иқтисодиётни эркинлаштириш, эркин савдо ва эркин матбуот, йиғилишлар эркинлигини қўлловчи нўтқлар билан чиққан. 1821й. у томондан сиёсий иқтисод клуби ташкил этилган.
У Смитнинг ғояларини қўллаш билан бирга уни тўлдирди ва қарши фикрларни ҳам илгари сурди. У капиталистлар ва ишчиларнинг манфаатлари бир-бирларига қарама-қарши эканлигини очиб берди, маълумки Смитда бу манфаатлар бир эди, Рикардо ер эгаларининг манфаати ишчи ва капиталистларникига қарши деб уқтиради.
Рикардодаги бу ўзгаришларга тарихий, иқтисодий ва социал омиллар мавжуд, улардан энг муҳими шуки, XVIII аср охири ва XIX асрнинг бошларида Англияда саноат тўнтарилиши рўй берди ва бу жараён асосан ниҳоясига етказилди. Оқибатда Англия кўп йиллар давомида «дунё фабрикаси» номини олди, саноат айниқса тез ўсди, ишчилар сони ортди, шаҳарлар кўпайди, лекин меҳнаткашларнинг қашшоқланиши ва эксплуататор синфларнинг бойиши кучайди, яъни дифференциация юз берди. Машина саноатининг ривожи туфайли иш куни 12-13 соатгача ўзайди, меҳнат шароити эса ёмонлашди, ишчилар машинанинг қўшимча қисмига айланди, халқ оммаси кўрашга отланди, луддитлар (машина синдирувчилар) ҳаракати кучайди, фабрикаларга ўт қўйилди. Аммо саноат инқилоби даврида пролетариат хали ягона, уюшган синфга айланмаган эди. Капитализм эса ривожланаётган тузум эди, буржуазия-сохибкорлар ҳам феодализм қолдикларига қарши чиқиб, прогрессив роль ўйнаган эди.
Рикардонинг 1815 йилда ёзилган «Нонга бўлган паст баҳонинг капитал фойдасига бўлган таъсири тўғрисидаги тажриба» номли памфлетида синфларнинг иқтисодий муносабатлари ва капитализм ривожланиш назарияси қисқа, аммо лўнда тарзда баён этилган. Унинг асосий хулосалари қуйидагилардан иборат: агар иқтисодиёт ривожи ўз ҳолига қўйилса, аҳолининг ўсиши ва кам унумдор ерларга ишлов беришга ўтилиши туфайли қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг баҳоси ошиб боради. Бунинг барча фойдаси ер эгалари бўлган лендлордларга ўтади. Ваҳоланки капиталга бўлган фойда нормаси пасаяди. Бундан эса ишчилар ҳам зиён кўради, чунки уларнинг меҳнатига талаб пасайиб боради. Хўш, бу тенденциянинг олдини олиш мумкинми? Хусусан, хориждан арзон дон импорт қилиш керак, демак, бундан «Нон қонунлари»ни бекор қилиш керак деган хулоса чиқарилади (Англияда нон ва донга юқори баҳо қўйган махсус қонун бор эди, уни «Нон қонунлари» деб аталарди, бу қонунлар 1830 йилда тўла бекор қилинди). Рикардо парламент аъзоси сифатида доим эркин савдо учун кўраш олиб борди. Тарих бу ғоянинг тўғрилигини амалда исботлади.
ХVIII асрнинг охирида (1789-1794 йиллар) Fарбий Европадаги энг йирик буржуа инқилоби Францияда рўй берди. Бу инқилоб мамлакатдаги феодал муносабатларга тўла барҳам берди ва капитализм (бозор)нинг тез ривожи учун йўл очиб берди, аммо бу ўзгаришлар текис ва равон амалга ошмади. Саноат тўнтарилиши машина индустриясини бошлади. Капиталистик муносабатларнинг бир қанча позитив томонлари билан бирга анчагина негатив оқибатлари ҳам кўрина бошлади. Ана шундай шароитда классик мактаб вакиллари яратган таълимотларни ҳар томонлама тўлдириш ва қайта кўриб чиқишга киришилди, бу жараён Франция, Англия ва АКШда XVIII аср охири - XIX аср 1-ярмида рўй бера бошлади. Бу даврдаги таълимотларга хос хусусият шу эдики, уларда барча иқтисодиёт категориялари тўлалигича эмас, балки қисман, яъни уларнинг айримлари олиниб, тадқиқ қилинди. Францияда Сэй, Бастиа, Англияда Мальтус, Сениор, АКШда Кэри ва бошқалар классик иқтисодий мактабни қайта кўриб чиқиш, уни тўлдириш, замонга мослаш истаклари билан ўзига хос таълимотлар юзага кела бошлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
