7-mavzu. Kichik biznes va tadbirkorliksub’ektlarida ishlab chiqarishxarajatlari va mahsulot tannarxi tahlili

8.2. Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari

Tannarxda korxona ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko’rsatkichlari - ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarish texnologiyasi va mehnatni tashkil etish darajasi, korxonani tejamkorlik bilan va oqilona yuritish omillari, mahsulot ishlab chiqarishni yuksaltirish sharoitlari o’z aksini topadi.

Myaxrulot tannarxini hisoblashdan ko’zda tutilgan asosiy maqsad - uni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy harajatlarni tegishli hujjatlarda o’z vaqtida, to’liq va ishonchli aks ettirish hamda moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan tejamkorlik asosida, oqilona foydalanish ustidan nazorat o’rnatishdir.
Mahsulot tannarxi korxona harajatlari tushunchasidan farq qiladi. Korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan barcha harajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmaydi. Mahsulotgning (ishning, hizmatning) ishlab chiqarish tannarxiga uni bevosita ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan harajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo’ladi:
• bevosita moddiy harajatlar;
• bevosita mehnat harajatlari;
• ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan bilvosita ustama harajatlar. Bu harajatlarning ko’pchiligini naturada, ya’ni dona, kg, metr va boshqa ko’rinishlarda hisobga olib borish va rejalashtirish mumkin. Ammo, mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan barcha harajatlarni birgalikda hisobga olish uchun ularni yagona o’lchov birligiga - qiymat-pul ko’rinishiga keltirish talab etiladi.
Ayrim turdagi ishlab chiqarish harajatlarini yaratilayotgan mahsulot tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri kiritish mumkin. Unga ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqini va iste’mol qilingan moddiy resurslar sarfini kiritish mumkin. Bunday harajat turlari bevosita ishlab chiqarish harajatlari deb yuritiladi.
Ikkinchi bir harajat turlari bir necha xil mahsulot yetishtirish jarayonida ishtirok etishi tufayli (masalan, bir necha xil ekinlarga o’g’it tashigan traktor amortizatsiyasi) ularga ketgan harajatlarni shu maxsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to’g’ri keladi. Bunday harajatlar bilvosita ishlab chitsarish harajatlari yoki ishlab chiqarishga tegishli ustama harajatpar deb yuritiladi.