Gormonlarning umumiy xususiyatlari 1. Gormonlar organizmning o‘sishini faollashtiradi va uning belgilariga ta sir qiladi.
2. Organizmdagi barcha modda almashinuvlarida ishtirok etadi.
3. Nerv sistemasining qo'zg'aluvchanligiga ta ’sir etib, uning faoliyatini oshiradi.
4. Gormonlar hujayralarda sodir bo‘ladigan jarayonlar va uning tizimiga ta’sir etadi.
5. Gormonlar ishlab chiqarilishi organizmning ichki holatiga va tashqi muhitdagi o'zgarishlarga bog'liq bo'ladi.
Gormon ishlab chiqarilishi nerv oxirlari, bo'rtiq osti yadrolar ta’siri ostida murakkab nerv-gumoral yo‘l bilan boshqariladi. Ularning ta’siri ostida gipofiz qo'zg'aladi va undan ishlab chiqariladigan gormonlar qolgan bezlarning ish faoliyatini doimiy ravishda nazorat qilib turadi. Demak, bezlarda gormonlar ishlab chiqarilishi o'z holicha boshqarilmasdan, nerv tizimi bilan uzviy bog'liq holda, ya’ni nerv-gumoral yo'l bilan boshqarilar ekan.
Ichki sekretsiya bezlarining tasnifi (klassifikatsiya)
Ektodemial — nevrogen
Mezodermal — interrenal
Entodermal—braxiogen
Entodermal — ichak epiteliyasidan rivojlangan
Epifiz
Gipofiz
Buyrak usti bezining mag'iz qismi
Xromafm
Xromafinsiz Paragangliyalar
Buyrak usti bezining po‘stloq qismi
Moyak va tuxumdonning oraliq qismlari
Qalqonsimon bez Qalqonsimon orqa bezi
Ayrisimon bez
Me’da osti bezining endokrin qismi
Jigar, taloq, oshqozon va ichak shilliq qavatidagi endokrin bezlar
Qalqonsimon bez — glandula thyroidea Qalqonsimon bez ikkita o'ng va chap bo'laklar — lobus dexter et sinister dan iborat bo'lib, ular o'zaro istmus glandulae thyroidea vositasida birlashib turadi. Ko'pchilik holatlarda bo'yin qismidan yuqoriga qarab yana bir piramidasimon bo'lak o'sib chiqqan bo'lib lobus piramidalis deyiladi. Qalqonsimon bezda oldingi va orqa yuzalari — facies anterior et posterior va yon bo'laklarining yuqori va pastki qutblari — polus superior et inferior lar tafovut qilinadi. Bezning vazni katta yoshli odamlarda 30-50 gr uzunligi 6-8 sm va eniga 2-2,5 sm bo'ladi. Qalqonsimon bez yupqa, mustahkam biriktiruvchi to'qimali xususiy fibroz parda — capsula fibrosa bilan o'ralgan bo'lib, bu parda bez to'qimasi ichiga kirib borib to'siqlar hosil qiladi va uni mayda bo'lakchalar — lobuli gl. thyroideae ga bo'ladi.
Qalqonsimon bez traxeya va qalqonsimon tog‘ay sohasida joylashgan bo'lib, bez bo'laklarining pastki uchlari traxeyaning V yoki VI tog'ay halqalarigacha davom etadi. Yuqori uchlari esa qalqonsimon tog'ayning o'rta qismigacha davom etadi. Bo'yin qismi — isthmus esa III-IV traxeya halqalari sohasida joylashgan. Piramida bo'lagi ayrim hollarda til osti suyagigacha etib borishi mumkin. Qalqonsimon bez o'zining xususiy pardasi bilan o'ralgan va shu parda to'qimalar orqali atrofdagi a’zolar bilan birlashib turadi. Ishlab chiqarilgan gormonlar (tiroksin, triyodtiroksin) to'qimalarning kislorodga bo'lgan talabchanligini oshiradi. Gormonlar oqsillar sintezini tezlashtirib, organizmning o'sish jarayonini kuchaytiradi. Tirioid gormonlar homila taraqqiyotini nazorat qiladi, uning to'qima va hujayralarini shakllanishiga yordam beradi. Shujumladan suyaklar sistemasini ham. Terioid gormonlar nerv tizimining funksional holatiga ta’sir qilish bilan bir qatorda teri, yurak, qon tomirlar tizimi buyrak, jigar, oshqozon va ichak traktida sodir bo'ladigan modda almashinuvi jarayonlariga ham o'z ta’sirini ko'rsatadi. Qalqonsimon bezning ish faoliyatini buzilishi natijasida har xil kasalliklar kelib chiqadi. Kasalliklarning paydo bo'lishi gormonlarning ko'p (gipertirioz, tireotoksikoz) yoki kam (gipoterioz) ishlab chiqarilishiga bog'liq. Teriotoksikoz kasalligida: ozib ketish, tomir urishining tezlashishi, tana haroratining ko'tarilishi, asabning taranglashishi, terlash, ekzooftalm (ko'z soqqasining ko'z kosasidan oldinga chiqishi) kuzatiladi. Qalqonsimon bez homila taraqqiyotining 3-4 haftasida birlamchi ichakning bosh qismining ventral devorida, jag' va til osti jabra ravoqlari orasida, toq til kurtagining orqasida halqum epiteliyasidan taraqqiy qiladi. Rivojlanishning boshlang'ich davrida bezning har ikkala bo'lagi ichida bo'shliq bo'lib, bu bo'shliqning yo'li qalqonsimon-til — ductus thyreoglossus nayi bilan halqum bo'shlig'iga ochilgan bo'ladi. Rivojlanishning keyingi davrlarida bez epiteliyasining shoxlanib ketishi natijasida, bez ichidagi bo'shliq mayda pufakchalarga bo'linib ketadi va o'zida pufakchalar saqlagan bez bo'lakchalari shakllanadi. Shu bilan bir qatorda embrion rivojlanishining 4- haftasidayoq ductus thyreoglossus bekilib ketadi. Qalqonsimon bezning tildan uzoqlashib kaudal tomonga o'sishi natijasida va shu asosda uning yo'lining bekilib ketishidan tilning tanasi va ildizi sohasida qolgan qoldiq tilning ko'r teshigi — foramen cecum ni hosil bo'lishiga olib keladi.
