7-Ma’ruza: Sutemizuvchilarning ekologiyasi. O‘zbekiston Qizil Kitobiga kiritilgan sutemizuvchilar turlari va ularning tarqalishi. Reja

7-Ma’ruza: Sutemizuvchilarning ekologiyasi. O‘zbekiston Qizil Kitobiga kiritilgan sutemizuvchilar turlari va ularning tarqalishi.
Reja:
1.Yashash sharoiti va tarqalishi
2. Ekologik guruhlar
3. Reptiliyalarning siklliligi
Yashash sharoiti va tarkalishi. Sudralib yuruvchilar amfibiyalarga nisbatan xilma-xil sharoitda xayot kechiradi, kup belgilari ulardan yukori turganligini bildiradi. Sudralib yuruvchilar xakikiy kuruklikda yashovchi umurtkali xayvonlar xisoblanadi. Suruklikka moslanish munosabati bilan ularning ichki va tashki tuzilishlari xam murakkablashgan. Sudralib yuruvchilar terisining shox kavat bilan koplanishi va teri orkali nafas olish funksiyasining yukolishi, ularga namlik kam joylarda xam yashashga imkon beradi. Sudralib yuruvchilarning ichki tuzilishi xam murakkablashgan, ularda xal kum bilan nafas olish urniga, kukrak kafasining xarakati orkali nafas olish karor topdi; Sudralib yuruvchilar, kutblardan tashkari yer yuzining barcha faunistik viloyatlarida tarkalib, juda turli-tuman xayot shakllarini xosil kiladi. Ular orasida |uruklikda, yer ostida, suvda va daraxtda yashovchilari bor. K,azilma reptiliyalarning kanoti bulib, ular xavoda xam uchgan. Kdsimgi ajdodlaridan meros eulib kolgan gavda xarorati atrofidagi muxit xaroratiga boglikdigi }ziga xos xususiyatlardan xisoblanadi. Birok sudralib yuruvchilarning vakillfi nam tropshslardagina emas, balki xarorati ancha yukori bulgan saxrolarda xam tarkalgan. Masalan: ilonlar +10°S da kam xarakatchan, +6° +8°S da xarakat kilmay kuyadi. -2-3°S da karaxt buladi va gavda xarorati -4-6°S ga tushsa xalok buladi. Sudralib yuruvchilar tropik mintakalarda keng tarkalgan bulib, kutbga yakinlashgan sari ularnshg turi kamayib boradi. Masalan: Indoneziya orollarida sudralib yuruvchilarning 150-200 turi yashasa, Urta Osiyoda 50 dan ortik turi, Kavkazda 68 taguri, Yearbiy Yevropada 12 ta turi va Shimoliy kutb doirasida bor yugi 2 ta tush uchraydi, ya’ni odatdagi kora ilon va tiriktugar kaltakesak. Reptiliyalar uchun juda yukori xarorat xam yomon ta’sir kiladi. Masalan: kum yumalokbosh kaltakesakdari, Urta Osiyo chullarida 46-48°S issivda uzini yomon sezadi, nafasi kisishb, pastrok xaroratni izlashi kuzatilgan. D.N. Kashkarov kum yumalokbosh kaltakesakni 55°S li issik kumda 4 minutgacha chidaganligini va keyin nobud bulganligini tajribalar asosida kuzatgan. Yozda kupchilik tantal il ar kumli chullarda isib ketishdan kochib, uyalariga yashirinadi yot daraxt shoxlariga chikib oladi (144-rasm). D.N.Kashkarovning kuzatshshariga Karaganda Urta Osiyoning kumli chullarida 244 www.ziyouz.com kutubxonasi yozda xarorat yerdan 2 m balandlikda (daraxt shoxlarida) yerda soya joydagiga nisbatan 10°S past, kuyosh nuri tushib turgan joydagiga nisbatan esa 28°S past bulishi ashщlangan. Shuningdek, sudralib yuruvchilar toщa kutarilgan sari, ularning soni sezilarli darajada kamayib borishi xam kuzatilgan. Urta Osiyoda sudralib yuruvchilarning eng baland tarkalishi chegarasi dengiz satxidan 5000 m balandlik xisoblanadi.
Tuproq namligi va undagi tuz mikdori sudralib yuruvchilarning xayotiga unchalik ta’sir kilmaydi. Saxrodagi usimliklar kurib kolishi natijasida chul toshbakalari uykuga ketadi. Sudralib yuruvchilar yashash sharoiti va tarkalishiga karab kuyidagi ekologik guruxlarga bulinadi. Kuruklikda yashovchilar, yer ostida yashovchilar, suvda yashovchilar va daraxtda yashovchilar, X,ozirgi yashab turgan sudralib yuruvchilar orasida xavoda uchib yuradigan turlari yuk. Reptiliyalarning kupchiligi asosan kuruklikda yashaydi. Kuruxlikda xar xil yashash sharoitlari mavjud. Shuning uchun ular kumda, tuprokda, toshli saxrolarda, urmonda, botkokliklarda uchraydi. Kupchiligi esa kuyosh nuri kup tushadigan va usimlik koplami siyrak bulgan ochik joylarda yashaydi, Sudralib yuruvchilarning xarakati xam xar xil bulib, ba’zilari yerda sudralib xarakat kilib sudralib yuruvchilar degan nomini tula oxlaydi. Timsoxlar, echkemarlar va kupgina kaltakesaklar tanasini biroz yerdan kutarib yuguradi. Ularning shunday turlari borki, uzok masofaga fakat orka oyokdari yordami bilan yuguradi, Masalan: bunday sudralib yuruvchilar katoriga agam al ar, iguanalar, Avstraliyada yashaydigan plashli kaltakesaklar kiradi. Saxrodagi kaltakesaklar esa tanasini yukori kutarib, ogirligini orka oyogiga tushirib xarakatlanadi. Chunki sharoit shuni takozo etadi, ya’ni ular tanasiga issik kum tegmasligi uchun shunday kiladi. Kuchma kumli saxrolarda yashaydigan sudralib yuruvchilarning esa shoxli tishchalari, ya’ni utkir tirnoklari buladi (gekkonlar, ayrim agamalar, kaltakesaklar va iguanalar). Gekkonlarning 1 ta turida (Palmatogecko rangi) barmoklari orasida teri suzgich pardasi buladi. U Sharkiy Afrikaning kumli soxillarida yashaydi. Kumli saxrolarda yashaydigan ayrim tur repteliyalarning tanasi yapalokdashgan buladi (Meksikada yashovchi iguanalarning tanasi diskka uxshaydi). Urta Osiyo yumalokbosh kaltakesagi xam kumli saxroga moslashib xarakat kiladi. Reptiliyalar usimlik kup bulgan urmonlarda, chakalakzorlarda xam yashab, shu sharoitga moslashib xarakatlanadi. Bugma ilon (Voa) va kur (245 www.ziyouz.com kutubxonasi) ilonlarning (Typhlopidae) orka oyoklarida rudementi bor. Ba’zi kaltakesaklar esa oyoksiz buladi. Bularga urchikchalar va sarik ilonl ar kiradi. Sudralib yuruvchilariing ayrim turlari yer ostida xayot kechiradi. Ular yerni kovlab uzlariga uya yasaydi yoki yer yorikdariga kirib yashaydi. Bularga kur ilonl ar, chul toshbakalari va ayrim tur tugarakboshlar kiradi. Masalan: chul toshbakasi ikki oyogi bilan yer kaziydi va in yasaydi. Bu esa ularni issikdan saklaydi. Ba’zi sudralib yuruvchilar esa bosh i yordamida tuprokni suradi. Ilonl ar da jaglar orasida uzun b>rtib chikkan burtmasi buladi. Bizda uchraydigan kum bugma ilonchasi tezlikda kum ichiga kirib ketadi. Yer ostida yashovchi reptiliyalarning gavdasi chuzinchok, ilonsimon, kisman yoki butunlay oyoklari rudimentlashib ketgan buladi, Tangachalar i sillik yoki tangachalari bulmaydi. Kuzi kam yaxshi rivojlanmagan, yoki reduksiyaga uchragan (kur ilonl ar, amfisbenlar). Yumalokbosh kaltakesak kumni boshkacha xarakatlanib kaziydi. Ularning yon tomonida yapaloklashgan tanasida teri ipchalari bulib, tangachalar iga tegib turadi. Dushmandan kochganda, yerga kattik yopishib olib tanasini dam unga va dam chapga bur adi. Natijada tezlikda kum ichiga kirib ketadi. Daraxtda yashovchi sudralib yuruvchilarning kupchiligi daraxt shoxlariga va baland toshlar ustiga zfmalab chikadi (xameleonlar, ayrim tur kaltakesaklar, agamalar va ilonl ar). Ularning kupchiligida barmokdarining tagida bargsimon dumbokchalari buladi, ba’zilarida bu dumbokchalar dumida va xatto yon tomonida xam buladi. Ba’zi kaltakesaklarning barmoklari uzun va kayrilgan tirnoklari bor, shu barmoklari yordamida daraxt shoxlarida turib aylana oladi (xameleonlar). Xameleonlarning barmoklari karama-karshi joylashgan. Agamalar va ayrim ilonl ar xam daraxt shoxlariga chika oladi. Daraxtlarda yashovchi sudralib yuruvchil arning ayrim turlari uchishga moslashgan (Zond orolidagi kurak dumli gekkon (Ptychozoon). Kurakdumli gekkon boshining yon tomonida, tana, dum va barmoklari orasida pardalari bulib, ular yordamida parashyutga uxshab uchadi. Uchuvchi ajdar (Draco draco) Malay arxipelagi >Fmonlarida yashaydi. Uning bir daraxtdan ikkinchi daraxtga sakrab uchishi 20-60 m ga yetadi. Uchuvchi ajdarlar uchib yurgan xasharotlarni tutib yeydi. Suvda yashovchi sudralib yuruvchilarning kupchilik turlari suvda xayot kechirishga moslashgan. Bularga dengiz toshbakalari, dengiz ilonlari va timsoxlar kiradi. Ularning xam xarakat mexanizmlari kar xil. Timsoxlar ikki yon tomonidan kisilgan dumi yordamida suzadi. Suzishda kisman oyoklari xam katnashadi. Galapagoss orollarida yashovchi dengiz iguanasi (Amblyrhynchus) fakat dumi yordamida suzadi, oyoklari tanasiga maxkam yopishgan buladi. Dengiz ilonlari dumini egib-egib suzadi. Suvdagi toshbakalar boshkacha xarakat bilan moslashgan, ya’ni ularda suzish organi vazifasini kuraksimon oyoklari bajaradi. Xakikiy toshbakalarda kosasi reduksiyalanib, nafas olish i uzgaradi. Dengiz toshbakalari va suv ilonlarida xalkumida ichki jabralari buladi, ba’zilarida orka ichagida anal pufakchalari bulib, ular konni suvda oksidlashga yordam beradi.