|
Reptiliyalarning siklliligi. Sudralib yuruvchilarda tinch va faollik davri sutka yoki mavsum davomida almashinib turishi amfibiyalarga nisbatan bonщacharok. Ularning siklliligi yashash joyi ning nokulay xarorat sharoiti bilan ozik; sharoitiga moslanishidir. Sutkalik snkllilngi. Sudralib yuruvchilar issikyaikni sevuvchi umurtkali xayvonlardan bulganligi uchun kupchiligi urta mintakalarda tirikchiligini asosan kunduzi utkazadi, fakat gekkonlar tunda faol buladi. Tropik saxrolarda esa aksincha, reptiliyalarning kupchiligi kechasi faol buladi, chunki kunduzlari issik buladi. Urta Osiyoda ba’zan xarorat +60°S ga yetadi. Bunday xaroratda ular xalok buladi, ammo sutka davomida sudralib yuruvchilar tur ar joylarini almashtirib turib, biotopning ayni paytda optimumga yakin bulgan joylarini topadi. Ular ertalab kum tepaliklarining kuyosh tushadigan tomonida yuradi, keyin salkin tomonga utadi, tuprok kizib ketganda esa kum tepaligining chukkisiga usimliklar shoxlariga chikib oladi. Aktivlikning sutkalik sikli biologik moslashish bulib, xar faslda (mavsumda) xarorat sharoitiga karab uzgarib turadi, Chunonchi, baxorda sudralib yuruvchilar kunning eng issik saotlarida faol buladi. Umuman olganda sudralib yuruvchilar uchun otimal xarorat +20 +40°S atrofida buladi. Mavsumiy (fasl) siklliligi* Bu sikllilik subtropiklarda yashaydigan reptiliyalarda anik namoyon buladi. Issik va ilik iklimli obxavoda ular kupayadi, usadi, tarkaladi va yog zaxiralarini tuplaydi. Sudralib yuruvchilarda faollik davri xarorat sharoitiga karab chuziladi yoki kiskaradi. Masalan: tirik tug ar kaltakesak (Lacerta vivipara) Janubiy Yevropada 9 oy; MDX da 3,5 oy; Shimodda esa bundan xam kamrok vakt faol xayot kechiradi. Sudralib yuru v chilarning xar xil turlarida kishki uykuga ketish muddati xam xar xil bulib, turning sovukka chidamligiga boglik. Masalan: oddiy chul kora iloni (Vipera berus) baxorda uzi yashab turgan joydagi ilonlarning xammasidan oldin uygonadi va xammasidan keyin uykuga ketadi. Xarorat sharoiti kulay bulsa, kupchilik sudralib yuruvchilar kishki uykuga kirmasligi xam mumkin. Masalan: Urta Osiyoda odam turgan issik sharoitlarda agama va gekkonlar butun yil buyi uxlamasdan faol xayot kechiradi. Sudralib yuruvchilarning kishlaydigan boshpanalari xam turlicha buladi. Ularning kup turlari kemiruvchilar uyasida, yer yoriklari va kovaklarda kishlaydi. Suv ilonlari gung tepalarida va yertulalarda, chipor ilonlar esa kupincha, gorlarda kishlaydi. Botkokdik toshbakalari suv tubida kishlaydi. Ba’zi sudralib yuruvchilar yezda xam uykuga ketadi, ammo bu uyku amfibiyalarga uxshab nam yuknigi bilan emas, balki, ozik yukligi bilan boglik. Masalan: Urta Osiyo saxrolarida yashaydigan Urta Osiyo chul toshbakasi yezda uykuga ketadi. Mayning oxiri, iyunning boshlarida bu toshbakalar uchun yeydigan usimliklar kfib koladi, shunda ular yerni kovlab uya kuradi va shu uyalarda karaxt bulib uxlaydi. Bu uyku kishki uykuga ulanib ketadi. Kotiki uykudan erta baxorda uygonadi va tezda kupayishga kirishadi. May-iyun oylarida urgochi toshbakalar 2-6 tadan 3 marta tuxum kuyadi. Bulardan avgust- oktyabr oylarida mayda xali ustki va ostki kalkonlari kotmagan toshbakalar tuxumdan chikadi. Sudralib yuruvchilar soni yil sayin uncha katta uzgarmaydi. Ba’zi xollarda ular yirtkich xayvonlarga yem bulishi sababli juda kamayib ketadi. uishlash joylarida xam ular kuplab nobud buladi, Oznklanishn. Sudralib yuruvchilarning yeydigan ozukasi xam va ozik topish usullari xam turlicha buladi. Ularning orasida xasharotxurlar, balikxurlar, yirtkichlar va usimlikxurlari bor. Kaltakesakl arning kupchiligi xasharotlar bilan oziklanadi. Tugarakboshlilar asosan, mayda kungizlarni tutib yeydi; kaltakesakchalar tugrikanotli xasharotlarni; asl kaltakesaklar kungizlar, urgimchaklar va molllyuskalarni tutib yeydi. Sarik ilon bilan urchukcha esa mollyuskalarni; echkeemarlar xasharotlarni, sichkonsimon kemiruvchilarni va kushlarni tutib yeydi. Toshbakalar va timsoxdar esa kiskichbakasimonlar, mollyuskalar, xasharotlar va baliklar bilan oziklanadi. Suv ilonlari va boshka bir kancha ilonlar, amfibiyalar, baliklar, kemiruvchilar, xamda kushlarning tuxumlari bilan oziklanadi. Dengiz toshbakalari va dengiz ilonlari mayda baliklar va ularning chavokdari bilan oziklanadi. Bugma ilonlar kemiruvchilar, maymunlar va boshka yirik xayvonlarga xam xujum kiladi, ular uljasini xalkadek urab olib, bugib uldiradi. Suv ilonlari (zaxarsiz) bakalarni tiriklayin yutadi. Zaxar li ilonlar esa uljasiga tusatdan tashlanib, uni zaxar tishlari bilan chakib zaxarlab uldiradi va shundan keyin butunligicha yutadi. Usimlikxur reptiliyalar kam. Kuruklikda yashovchi toshbakalarning deyarli xammasi, bizda uchraydigan Urta Osiyo chul toshbakasi, Kavkaz toshbakasi, ayrim tur agam al ar va iguan al ar asosan usimliklar bilan oziklanadi. Ular ba’zan mayda xayvonlar bilan xam oziklanadi, Kzshchiligi suv ichadi yoki suvni ozika tarkibidan oladi. Ularning ozik kidirishi xam turlicha. Ozigini yer ustidan va yer ostidan xam kidirib topadi. Masalan: matrap kaltakesakchasi (Eremias grammica) Urta Osiyo saxro kumlaridan 10 sm chukurlikkacha kazib xasharotlarni tutib yeydi, ular bir yeganda 20 tagacha kurtni pakkos tushiradi. Kurtni utkir xid bilish organi orkali yer ostidan topib kovlab oladi. Ilonlardan bugma ilonlar, timsoxlar, suv toshbakalari va xameleonlar avval uljasini poylab, keyin unga tashlanadi. Xameleonlar daraxt shoxchalarida poylab uzun tili yordamida xasharotlarni tutib yeydi. Ilonlar bilan toshbakalar uzok ochlikka chidaydi (bu xolatni albatta ozikni yetishmasligidan deb tushuntirish mumkin, och kolganda ularning faolligi sust buladi). Kaltakesaklar xar doim ozik topgani uchun, ularda yukoridagi xususiyat, ya’ni ochlikka chidash kuzatilmaydi. Kupayishi* Amfibiyalarga karshi ulorok, sudralib yuruvchil^), kuruklikda urchib, kuruklikda rivojlanadi. Suvda yashaydigan turlari xam urchish davrida albatta, kuruklikka chikadi. Sudralib yuruvchilarda uruglanish ichki. Amfibiyalardan fark kilib, sudralib yuruvchilarda lichinkalik davri bulmaydi va tuxumdan chikkan bolalari ota-onasi yashaydigan sharoitda yashaydi. G atteriyani xisobga olmaganda barcha repteliyalarda kushilish organi bor. Urchish davrida ularning faolligi oshadi. Kupchilik sudralib yuruvchil ar terisimon yoki katti k oxak puchok bilan koplangan tuxum kuyadi. Amfibiyalarga nisbatan sudralib yuruvchil arning tuxumlari yirik buladi, Reptiliyalar tuxumlarida ozik moddalari kup bulganligi uchun ularning embrionlari metamorfozsiz rivojlanadi. Sudralib yuruvchil ar amfibiyalarga nisbatan ancha kam tuxum kuyadi. Buning sababi, sudralib yuruvchilarning kupchiligida nael uchun gamxurlik kilishning nomoyon bulishi (tuxumlarini yerga kumib kuyishi, uya kurishi) xamda kalin tuxum puchogining paydo bulishi bilan bog lik. Tuxum puchogi tuxumni mexanik ta’sirlardan, kurib kolishdan va xar xil bakteriyalarning yukishidan ximoya kiladi. Barcha reptiliyalarning tuxumlari ustki tomondan tolali kobik bilan koplangan. Bunday tolali kobikka kalsiy tuzlari shimilishi natijasida oxak puchok xosil buladi. Timsoxlar va toshbakalarda yana embrion al rivojlanishni ta’minlovchi suv zaxirasi bulgan oksil kobik xam bo’ladi.
Nazorat savollari
1.Yashash sharoiti va tarqalishi haqida tushuncha.
2. Ekologik guruhlarni tushuntiring.
3. Reptiliyalarning siklliligi qanday tarzda bo`ladi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
