62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

ELEŞTİRİ - KURAM
haline getirme ereğini güder. Böylesi bir kavra-
yışta mekân durağandır, kontrol altına alınmıştır. 
Oysa Zumthor’un ‘açık yapıt’ şeklinde kurgula-
dığı mekânlar ve Heidegger düşüncesine duydu-
ğu yakınlık tesadüf değildir. Gerçeğin 
idealar
halinde sabitlemeye, onu durağan çizgiler içeri-
sinde tanımlamaya çalışan Platon geleneğine, 
Heidegger var-olmak (
Sein
) ve var-oluş/varlık 
(
Dasein
) ikiliğini çıkartarak karşı koyar (Heideg-
ger, 1991). 
Dasein
, geçirgen bir sınır halini, 
davetli ya da davetsiz yabancının durağan olanla 
içli-dışlı hale gelerek onu dönüştürmesini, baş-
kalaşıma uğratmasını temsil eden bir hareket ya 
da akış tahayyülüdür. Yani sabit anlam alanından 
bir kopma girişimidir. Bu XX. yüzyıl felsefe 
düşüncesinde bir sürekliliktir. Bergson’un dura-
ğan ve somut zaman fikrine karşı çıkışı, Nietzsc-
he’nin arzuya yönelik tepkisini, Foucault’nun 
tarihteki kopmaları vurgulayışını ve çizgisel tarih 
kavrayışını reddedişini, Deleuze ve Guattari’nin 
Platonizmi tabi tuttuğu yansıtmayı ve Derri-
da’nın kapsanmaya ve tamamlanmışlığa göster-
diği güçlü direnci bu sürekliliğin parçaları olarak 
görebiliriz (Şumnu, 2012). Metafizik zaman-üs-
tü olanı, tamamlanmış olanı arar, ‘oluş mekâ-
nı’na ayıracak yeri yoktur (Derrida, 1981: 48). 
Oysa dolaysızlığıyla deneyim üzerine kurulu 
olan Zumthor mekânı, tıpkı bir metin gibi her 
kullanıcı için tamamlanmamışlığını kullanıma 
sokarak ‘kendi içinden yeni bir mekân’ doğması-
nı sağlar ve zaman-üstü bir hal alır.
Böylesi bir zaman-mekân ontolojisi deneyim 
üzerinden bitimsiz bir çeşitlilik ve çoğulluk sunar. 
Sınırlarını anlamın belirlediği bu yayılım sadece 
mekân ya da sadece zamanla temsil edilmediği 
gibi (Tanju, 2017), uzamın da bir fazlasıdır.
Maddi olanda kurulacak olan anlam, edebi 
kompozisyon kurallarının ötesindedir ve malze-
melerin hissedilebilirlikleri, kokuları ve işitsel 
ifadeleri yalnızca konuşmak zorunda olduğu-
muz dilin elemanlarıdır. Anlam ancak, mimari 
nesnede belirli yapı malzemelerinin sadece o 
nesnede ve o şekilde hissedilebilecek olan özel 
anlamları ortaya çıkartılabilirse oluşur (Zumt-
hor, 1998).
Mimarlık farklı malzemelerin bir araya geti-
rilişini talep ettiğinden, belli bir biçim dili, yani 
malzemelerin bir işaret dili olması kaçınılmaz-
dır. Christopher Alexander süslemenin yapım 
sonrasında değil, henüz yapım aşamasındayken, 
kalaslardan, ahşaplardan, seramiklerden ve 
yüzeylerden duvar kabuğu, çerçeveye alınmış 
açıklıklar, pütürlü dış kabuk, yumuşak iç duvar-
lar meydana getirerek oluşturulmasını önerir 
(Alexander, 1995: 1242). Zumthor’un “bir-a-
raya-getirme sanatı” (Zumthor, 1998: 11) adını 
verdiği olgu, bu tektonik niteliklerdir. Mimarlı-
ğın belirleyicilerini tektoniklerde arar, tekillikle-
ri birbirleriyle bağlar ve kütle ile yoğunluk elde 
eder (Zumthor, 2006). Burada tasarlayan 
öznelliği devre dışı bırakan seri düzenleme 
prensibi tasarım yöntemi olarak kullanılır. 
Zumthor’un yapılarında hem görsel hem de 
malzeme düzlemlerindeki bütün parametreler 
mümkün mertebe bir minimuma indirgenerek 
biçim, malzeme ve işlev arasında başka türlü 
olamayacak türden, mantıklı bir simbiyoz yara-
tır. Tarihi yapıların cisimleşmelerini sağlamış 
olan özellikler, yapılarına arkaik ve kopyalana-
maz bir izlenim kazandırır. Tasarım girdilerinin, 
malzemenin biçimin, düzenin ve kurgunun katı 
bir biçimde indirgenmesi ile ritmik permütas-
yon arasında başarılan etkileşim, arı geometrik 
süsleme ya da tektonik süslemeden farklı bir 
görsel değeri olmayan, ancak yine de tekil 
karakterde, duyusal bir özellik üretir (
Şekil 4
). 
Şekil 3.

---

26 
mimar•ist 2018/2