62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

ELEŞTİRİ - KURAM
nesnesi olmadığı anlamına gelmez. Mimarlık 
mekânsaldır, ama bir o kadar da zamansaldır; 
Bruno Zevi’nin nitelemesiyle, üç boyuttan çok 
daha fazla boyut, eksen barındırır (Zevi, 2015: 
17). Günümüzde bir mimarın tasarladığı yapıya 
içkin bir kendiliğindenlikle ve kolaylıkla arzula-
dığı anlamı katması ve bunu ifade etmesi hem 
çok kolay, hem de çok zor bir hal almıştır. Tek-
nik olanaklar, düşünce biçimleri, algı, sosyal 
yapılardaki başkalaşımlar bu döneme ait bir dilin 
belirgin bir biçimde ortaya çıkışını olanaksızlaş-
tırırken bu durum belki de birden fazla dilin var-
lığından kaynaklanır. Mimarlıktaki üsluplar bu 
dilin eşdeğerleriyse, yok oldukları/başkalaştıkla-
rı zaman –ve çağımızda olduğu gibi yerleri dol-
durulamadığında– temsil ettikleri nesneler hangi 
bağlamda kavranmalıdır?
Dilin dönemleri olduğu gibi, mimari üslup-
ların da dönemler içerisinde kurgulanışı 
artza-
manlı 
(diyakronik)
 
bir okumaya işaret eder. Bu 
yaklaşım, her üslubu, dili, ‘ait olduğu’ zaman 
altında sınıflandırmaya eğilimlidir. Bu bölüm-
lenmenin ne kadar nesnel yapılabildiği, bölüm-
ler arasında kesin sınırların olup olmadığı, 
mimarlık alanındaki tarihyazımının süregiden 
tartışmalarındandır. Oysa Saussure artzamanlılı-
ğın karşısına 
eşzamanlı 
(senkronik) bir tutum 
ile çıkarak bunu satrançta hamlelerin artzamanlı 
akışının oyunun herhangi bir anında kuralları 
değiştirmemesi ve dolayısıyla oyunun bu kural-
larla açıklanabilmesi örneği ile göstergebilim ışı-
ğında ele almıştır. Bu anlık bakışı bir kesit olarak 
düşünürsek, ardıl olarak akan bir oluşumun 
(tarihsel bir durumun, toplumsal bir olgunun, 
kültürel bir fenomenin vs) herhangi bir anından 
alınan kesit, bize bu oluşumun (şu durumda 
mimari üslubun, dilin ve neticesinde anlamın) 
kurallarını verecektir (Saussure, 1985: 13-18). 
Çağdaş dilbilimden ödünç alınan bu yaklaşım, 
mimarlığın farklı iki eksende değerlendirilebil-
mesine de olanak tanımaz mı? Sistemin anlık bir 
kesitinde geçerli olan kurallar bütününün yer 
aldığı eşzamanlılık ekseni ile bu kesitteki anın 
hangi tarihsel süreçten gelerek o ana eriştiğini 
anlatan artzamanlılığın ekseni (Fischer, 2015: 
52). Bu kavrayışın günümüz için indirgemeci 
olduğu bilinmelidir. Ancak okuma her zaman 
bir üstdil ile yapılır ve bazı kabuller gerektirir.
Sözü geçen ‘dil’ kavramını Saussure termi-
nolojisindeki 
langue 
(dilin genel sistemi) ve 
parole 
(söz) ikilisine ayırmak faydalı olacaktır. 
Dil, statik bir olgu değildir, sürekli değişir. Her 
söz dilin genel sistemi içerisinde bir dışavurum-
dur; kullandığı ses öbekleri ve sentakslar bu 
dışavurumun temsil gereçleridir (Saussure, 
1985: 16). Dile getirişler, tıpkı mimarlıktaki 
yapılar gibi, her seferinde dilin genel sisteminin 
bir uygulaması, icrasıdır. Bu uygulama devingen 
olduğu için dile getirişlerin yeni durumlara 
uyum sağlamasını sağlayacak sapmalara olanak 
tanır. Yeni dışavurumlar belirir, yeni yapılar 
ortaya konur; dil dönüşür. Bazen bambaşka bir 
dil ortaya çıkar. Buna olanak sağlayan –gerek 
yazın, gerek mimarlık olarak dile ait olan– yapı-
lar sanki “farklı dillerde” söylenmiş sözlermişçe-
sine, ilk anda birbirleriyle ilgileri yokmuş gibi 
durabilirler. Oysa anlamları dolaysızlıkları teme-
linde aynıdır (Saussure, 1985). Hal böyle olun-
ca, örneğin Kolumba Müzesi (
Şekil 1
) ile Bru-
der Klaus Şapeli (
Şekil 2
) aynı dilde söylenmiş 
farklı sözler olarak kavranabilirler. Bu durum 
asla başka dilde sözler söylenmeyecek ya da dil 
dönüşmeyecek anlamına gelmez. Daha ziyade 
bu türden bir mimarlıkta en az yazınsal ürünler 
kadar güçlü bir artzamanlılığın okunabilir halde 
mevcut bulunduğunu, böylesi bir okumanın ise 
ancak bir eşzamanlılık kesiti içerisinden müm-
kün olabileceğini ortaya koyar.
Şekil 1.
Şekil 2.

---

24 
mimar•ist 2018/2