62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

1980 Yılına Kadar İstanbul’un Planlamasında 
Bölgesel Girişimler
Cumhuriyetin ilanından sonra İstanbul’un 
planlamasına dair ilk bölgesel girişim Prost Planı 
ile paralel olarak Alman planlamacı Martin 
İ
İ

---

94 
mimar•ist 2018/2
KENT
Wagner tarafından 1935 ve 1936 yılları arasında 
gerçekleştirildi (Wagner, 1936) (
Figür 1
). Prost 
Planı kentsel saçaklanmayı tutarlı bir yol şebeke-
si kurarak kontrol etmeyi amaçladıysa da plan 
esasında kent merkezinin güzelleştirilmesine 
odaklanmıştı (Daver vd, 1943). Bir ön bölge 
planlama çalışması olan Wagner Planı ise esas 
olarak İstanbul’un Marmara Bölgesi’ndeki 
diğer kent merkezleri ile kurduğu hinterlant 
ilişkilerinin üzerinde durdu ve tarımsal üretim, 
doğal kaynakların yönetimi, nüfus dağılımı, rek-
reasyonel aktiviteler, altyapı şebekeleri, ulaşım 
biçimleri ve endüstriyel gelişmeye odaklandı.
Wagner üç yerleşme tipi tespit etti: İstanbul’un 
şehir merkezi, İstanbul’un dar hinterlandı (yak-
laşık olarak İstanbul’un il sınırları içindeki alan) 
ve İstanbul’un geniş hinterlandı (Marmara Böl-
gesi) (Wagner, 1936). Wagner’e göre İstan-
bul’un merkezi tarafından yaratılan merkezcil 
kuvvetler İstanbul’un dar hinterlandındaki 
nüfusun azalmasına neden oluyordu. Wagner 
İstanbul’un merkezi ile geniş hinterlandı arasın-
da gelişmiş tarım teknolojileri ile oluşturulmuş 
meyve ve sebze bahçelerine ayrılacak bir geçiş 
bölgesi önerdi. Martin Wagner ayrıca bölgesel 
rekreasyonel aktivitelerin de önemi üzerinde 
durdu ve İzmit’e uzanacak bölgesel otobanlar 
sayesinde İstanbul’un hinterlandının önem 
kazanacağını ileri sürdü.
Haziran 1941’de Ankara’da yapılan Birinci 
Coğrafya Kongresi’nde Türkiye yedi coğrafi 
bölgeye ayrıldı. Coğrafi özelliklerine göre bölge 
sınırlarını belirlemek için bir komite oluşturul-
du. II. Dünya Savaşı’ndan sonra İstanbul’a 
göçün artması belediyelerin çeperlerindeki 
gecekondu oluşumlarını tetikledi ve şehir mer-
kezine odaklanan Prost Planı’nı geçersiz kıldı. 
Menderes dönemindeki metropoliten müdaha-
leler arasında İstanbul’un metropoliten alanın-
daki yol şebekesinin 1955’te genişletilmesi ve 
şehrin belediye sınırlarının Avrupa yakasında 
Florya’dan Küçükçekmece’ye, Anadolu yaka-
sında ise Üsküdar’dan Ümraniye’ye taşınması 
sayılabilir (İstanbul Vilayeti Neşriyat ve Turizm 
Müdürlüğü, 1957; Tekeli, 1994). Temmuz 
1956’da 6785 sayılı kanun yürürlüğe girdi. Bu 
kanun “belediyelerin sınırları dışında imar 
kanunlarının uygulanmasını” sağladı (Tekeli, 
1994: 106). Takiben Bayındırlık ve İskân 
Bakanlığı içerisinde Şehircilik Fen Heyeti tara-
fından bir bölgesel planlama birimi kuruldu. 
İlhan Tekeli bu girişimlerin şehir ölçeğinde 
planlamadan bölgesel planlamaya ilk adım oldu-
ğunu vurgular. 1959’da bu dönüşümleri beledi-
yelerin metropoliten saçakların üzerindeki etki-
sini artıran “mücavir alan” adı altında yeni bir 
idari birimin kabul edilmesi takip etti. 1950 ve 
1980 arasında çeperlerdeki belediyelerin sayıları 
arttı ve bu da parçalanmış bir idari yapının orta-
ya çıkmasına neden oldu. 1972 yılında kabul 
edilen bir kanundan sonra mücavir alan “müca-
vir saha”ya dönüştürüldü ve bu sayede bitişik 
olmadan büyüyen kentsel dokular üzerinde 
belediye kontrolü sağlandı.
Hem mimar hem de mühendis olan Luigi 
Piccinato 1958’de bir nâzım plan çalışması yap-
ması için İstanbul’a davet edildi. Geçit Devri 
Nâzım Planı 1960’ta Piccinato’nun gözetimin-
de tamamlandı (Tekeli, 1994) (
Figür 2
). 1960 
darbesinden sonra Türkiye planlama alanında 
yeni bir döneme girdi (Tekeli, 2008). Ancak 
Piccinato Planı daha sonraki girişimleri etkile-
meye devam etti (Tekeli, 1994). Piccinato’nun 
bir nâzım plandan ziyade kılavuz olarak tanım-
ladığı plan kent ölçeğini bölgesel ölçek ile ilişki-
lendirmeyi denemesi açısından orijinal bir bakış 
açısı geliştirmişti ve daha önceki planların aksine 
desantralizasyonu teşvik ediyordu. Bu planlan-
mış desantralizasyon kentsel bir omurga oluştu-
ran çevre yolu ve onun etrafında şekillenecek 
uydu kentleri temel alıyordu.
1960 Anayasası planlamayı anayasal bir 
kuruma dönüştürdü (Tekeli, 2008) ve Devlet 
Planlama Teşkilatı (DPT) kuruldu. Ancak böl-
gesel plan yapma görevinin Bayındırlık ve İskân 
Bakanlığı’ndaki Bölgesel Planlama Ajansı yerine 
DPT altındaki Sosyal Planlama Ajansı’na veril-
mesi bir ikiliğe neden oldu.
DPT tarafından 1963’te yayımlanan Birinci 
Beş Yıllık Kalkınma Planı bölgelerarası eşitsizli-
ğe odaklanırken (Tekeli, 2008), İkinci Beş Yıllık 
Kalkınma Planı (1968) yerleşme hiyerarşisine 
odaklandı, “büyüme kutupları” yaratmak için 
bölgesel merkezler önerdi ve dahası kentleşme-
ye birinci dereceden önem verdi. Üçüncü Beş 
Yıllık Kalkınma Planı ise bölge kavramını tama-
men dışladı. 1979 ve 1983 yıllarını kapsayan 
Figür 1. Wagner Planı: 
İstanbul’un Hinterlandı İçin 
Eskiz.

---

mimar•ist 2018/2
95
KENT
Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda özel-
likle üçüncü plandan sonra bölgelerarası eşitsiz-
liğin artması nedeni ile bölge kavramı tekrar 
gündeme geldi.
Birinci Kalkınma Planı’nın basılması ve böl-
gesel planlamaya gösterilen ilgi nedeni ile 
1960’larda Türkiye’de bölgesel çalışmalara olan 
ilgi arttı. 1960’lar boyunca Marmara Bölgesi 
hakkında Doğu Marmara Ön Planı (1963), 
İstanbul Sanayi Nâzım Planı (1965), Trakya 
Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Planı (1966), 
Doğu Marmara Turizm Çalışması (1966) gibi 
bir dizi plan üretildi (Tekeli, 1994).
Bu planlar arasında Tuğrul Akçura tarafın-
dan Bayındırlık ve İskân Bakanlığı yetkisi altın-
da hazırlanan Doğu Marmara Ön Planı (1963), 
Marmara Bölgesi’nin gelişme dinamikleri ile 
ilgili bütüncül bir anlayış ortaya koyar (