6-sinf. Botanika 7-dars: gul

14.2. Ko‘p hujayrali suvo‘tlar

Chuchuk suvlarda yashaydigan ko‘p hujayrali suvo‘tlarning ko‘pchiligi oddiy yoki shoxlanib ketgan iplar shaklida bo‘ladi. Ularga xos belgilardan biri o‘sish davrida hujayralarining to‘xtovsiz bo‘linib turishi natijasida qattananing doim o‘sib kattalashib borishidir. Bularga ulotriks, spirogira, kladofora va xara kabi suvo‘tlar misol bo‘ladi.

Belbog‘li ulotriks daryo va soylarimizda ko‘p uchraydi. Suv betiga yaqin joylashgan suv tagidagi toshlar, yog‘ochlar va boshqa narsalarga yopishib o‘sadi. Ulotriks ipchasi zanjirsimon tizilgan bir xil hujayralardan tashkil topgan. U shoxlamaydi. Uning suv tagidagi narsalarga birikkan hujayrasiga rizoid deb ataladi. Boshqa hujayralari yashil, qisqa silindr shaklida bo‘lib, bir qator joylashgan. Har bir hujayraning qobig‘i, sitoplazmasi, mag‘zi va o‘rtasida belbog‘ ko‘rinishidagi xromatoforasi bor.

Ulotriks jinssiz va jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Jinssiz ko‘payishida ulotriks 16, 32 hujayrachalarga bo‘linadi. Yosh hujayrachalar ona hujayra qobig‘ini yorib, suvga chiqadi. Ular 4 dona xivchini yordamida suvda suza boshlaydi. Bu hujayralar zoosporalar deb ataladi.

Oradan bir qancha vaqt o‘tgach zoosporalar harakatdan to‘xtab suv tagidagi narsalarga yopishadi va ko‘ndalangiga ikkiga bo‘linadi. Pastki qismida rizoid hosil bo‘ladi; ustki qismi esa xromatoforli bo‘lib, suvo‘tning vegetativ hujayrasini hosil qiladi. Vegetativ hujayraning o‘sib, ko‘p marta ko‘ndalangiga bo‘linishi natijasida ulotriksning ipi hosil bo‘ladi.

Ulotriksning jinsiy ko‘payishida teng kattalikdagi ikki xivchinli gametalar hosil bo‘ladi. Ular suvda suzib yuradi, bir-birlari bilan juft-juft bo‘lib qo‘shilib, zigota hosil qiladi. Zigota qalin po‘st bilan qoplanadi va tinim davri tugagach bo‘linib, to‘rtta hujayraning hammasi o‘sib, ulotriksning yangi ipiga aylanadi.

Noqulay sharoit vujudga kelganda, ya’ni suv havzasi qurib qolganda yoki qish kelib suv soviganda ulotriks hujayrasi qalin po‘stga o‘ralib, spora hosil qiladi.

Ulotrikslarning 25 ta turi bo‘lib, ko‘pchiligi chuchuk suvlarda o‘sadi.

Spirogira. Hovuzlarda, zovurlarda va sekin oqadigan suvlarda ko‘p uchraydigan suvo‘tlardan yana biri spirogiradir. Spirogira iplari shoxlanmagan va yirik silindrsimon hujayralardan tuzilgan bo‘lib, hech narsaga yopishmay suvda erkin holda qalqib turadi.

Spirogiralarning 340 turi ma’lum.

Kladofora. Uni O‘zbekistonning daryo, ko‘l va suv omborlarida ko‘p uchratish mumkin. U yirik suvo‘t, uning bo‘yi ba’zan 1 m ga yetadi.

Xara. Ariq, hovuz, ko‘l va sholipoyalarda keng tarqalgan begona o‘t –xara ham ko‘p hujayrali suvo‘tlar qatoriga kiradi. Uning bo‘yi 30-60 sm uzunlikdagi sershox o‘simlik.

O‘zbekistondagi suvo‘tlarni o‘rganishda O‘zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi A.M. Muzaffarovning xizmatlari katta. U O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekiston suv havzalaridagi suvo‘tlarni o‘rganib, ulardan xalq xo‘jaligida foydalanish yo‘llarini ko‘rsatib berdi.