6-Mavzu. Marjinalizm ta'limoti. (2-soat). Reja

J.K.Gelbreytning asosiy asarlari quyidagilardir: «Mo'l-qo'lchilik jamiyati» (1958), «Yangi industrial jamiyat»

J. К. Gelbreyt (1967), «Iqtisodiy nazariyalar va jamiyat maqsadlari» (1973), «Pullar» (1975), «Ishonchsizlik asri» (1977). Bundan tashqari olimning ko'pgina maqola va intervyulari ham bor.

Superindustrial jamiyat to'g'risidagi g'oyalar amerikalik futurolog Tofflerning «Uchinchi to'lqin» kitobida bayon etiladi. Unda «yangi sivilizasiya» davri vujudga keladi, deyilgan. Keyingi paytlarda neoinstitusionalizm nazariyalari ham paydo bo'lmoqda. Bu nazariyalarda texnik omillarni mutlaqlashtirishdan chekiniladi va asosiy e'tibor insonga, sosial muammolarga qaratiladi. Shunday yo'l bilan mulk huquqi (Ronald Kluz - AQSh), jamoat tanlovi (Jeyms Byukenen - AQSh) va boshqa nazariyalar vujudga keldi. Bu qarashlar natijasida rivojlangan mamlakatlaming iqtisodiy siyosati ham o'zgarmoqda, bu siyosat tobora kapitalizmni ijtimoiy tomonga burish sari bormoqda.

Hozirgi davr institusionalizmining asosiy g'oyasi shuki, inson postindustrial jamiyatning asosiy iqtisodiy omili, asosiy resursi sifatida qaraladi va yangi jamiyat shaxsni har tomonlama rivojlantirish uchun o'z siyosatini qayta ko'rib chiqishi kerak bo'ladi, XXI asr esa «inson asri» deb e'lon qilinadi.

Iqtisodiy evolyusiya jarayonini tadqiq qiluvchi iqtisodiy-globalistlar shu qoidaga amal qiladilarki, evolyusiya turli iqtisodlarning o'zaro yagona iqtisodga aylanishi emas, balki turli tizimlarga aylanishidir. Bu oqibatda yangi industrializasiyani ta'minlaydi, bunda inson bosh, hal qiluvchi o'z o^rnini egallaydi.

Deyarli yuz yil davomida J.B.Seyning «bozorlar qonuni» hamma erda tan olingan va unga suyanib ish yuritilgan bo'lsa, bu davrda uning ahamiyati pasayib bordi. Nomukammal raqobat avval institutsionalizm, keyin neoklasiklar tomonidan tadqiqot ob'ekkti qilib olindi. Bu muammolar bilan deyarli bir vaqtda Garvard universiteti professori E. Chemberlin va Kembrij universiteti professori J.Robinsonlar shug'ullandi.

1933 yili amerikalik E.Chemberlin o'zining «Monopolistik raqobat nazariyasi», ngliz J.Robinson xonim esa «Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi» asarlarini chop etdilar. Bu asarlarda erkin raqobat sharoitini inkor etadigan sharoitda bozor mexanizmlarining harakati masalalari har tomonlama chuqur tahlil etiladi. Xususan, ikkala muallif fikricha, bozor bahosi bozor ishtirokchilarining kollektiv faoliyati tufayli yuzaga kelmaydi, chunki tovar mahsulotlarining turli-tumanligi (differensiyasi) xaridorlarni bu tovarlar bahosi to'g'risida to'liq informasiyadan, firma-ishlab chiqaruvchilarni tanlashda raqobatdan mahrum etadi. Ular iqtisodiyotda muvozanatning buzilish sabablarini ilgarigidek iqtisodiy muhitdagi «kategoriya» va «qonun» lardan izlaydilar. Institutsional yo'nalish tarafdorlariga esa, nomukammal raqobat iqtisodiy o'sishga avvalo «inson omili»ning ta'siri oqibatidir. Bu esa jamiyat rivojlanishi, shu bilan birga iqtisodiyot sohalarida yuzaga keladigan ijtimoiy-psixologik, huqukiy va boshqa muammolardir.