6-Мавзу: Классик иқтисодий мактабнинг вужудга келиши

Иш ҳақи назарияси

иш ҳақи меҳнатга тўланадиган ҳақ бўлиб, унинг даражаси ишчининг ва унинг оиласининг яшаши учун зарур бўлган воситалари қиймати билан ифодаланади;
стихияли бозор механизми “табиий” (ўртача) иш ҳақини муайян даражада ушлаб туриши, унинг ўртача даражадан кескин оғиб кетишига йўл қўймаслиги тўғрисидаги қоидани асослаб берад и;
меҳнатга бўлган қизиқишни кучайтириш мақсадида иш ҳақини (айниқса, “донабай”) ошириш ғояларини илгари суради, юқори иш ҳақи ишчиларни ялқов қилади, меҳнатга бўлган қизиқишини пасайтиради деган фикрга қатъиян қарши чиқади;
иш ҳақининг ўзгаришга мойиллигини миллий хўжаликнинг жорий ҳолатига боғлаб тушунтиради, унинг ривожланишини эса уч фазага – иқтисодий прогресс, иқтисодий регресс, ўзгармас ҳолат фазаларига ажратиб кўрсатади.

Фойда назарияси

• -Товар қийматининг бир қисми иш ҳақи сифатида ишчига тегади, қўшимча меҳнат билан яратилган қийматнинг қолган қисми тадбиркорлик фойдасини ташкил этади, тадбиркор фойданинг бир қисмини, муайян шароитларда, рента ёки фоиз кўринишида беришга мажбур; -Смит бир жойда меҳнат билан яратилган қиймат билан иш ҳақи ўртасидаги фарқни фойда деб атади, иккинчи бир жойда – фоиз ва рента тўловларидан кейинги қолдиқни фойда деб ҳисоблади, у ҳақиқатда фойда деганда тадбиркорлик даромадини тушунди; -фойда миқдори, Смит бўйича, “капитал қиймати билан аниқланади ва фойданинг кўп ёки кам бўлиши ушбу капитал миқдорига боғлиқ бўлади”; -фойдани тадбиркорнинг таваккалчилиги, ишчига яшаш воситаларини аванслагани учун унга тўланадиган ҳақ деб ҳисоблади, ундан кейинчалик тадбиркорлик даромадининг адолатли эканлигини исботлашда кенг фойдаланилди; -фойда нормасининг пасайиш тенденциясини қайд қилиб ўтади, бундай тенденция иқтисодий ривожланиш билан боғлаб тушунтирилади, негаки анча ривожланган мамлакатларда фойда нормаси ҳамиша паст бўлади.

Рента назарияси

А.Смит назариясига кўра, рента ишчининг ҳақ тўланмаган меҳнати билан яратилади, унинг меҳнати маҳсулотининг бир қисми ҳисобланади;
ер участкалари ҳам унумдорлиги бўйича, ҳам жойлашиши бўйича фарқ қилиши, бу фарқларнинг иккаласи ҳам турли характер ва миқдордаги рентанинг шаклланишига сабаб бўлиши мумкинлиги кўрсатиб берилади.