Zaruriyat va tasodif dialektik aloqadorligi quyidagilarda namoyon
bo’ladi.
Ichki va tashqi narsalar tushunchalari nisbatdosh ekanligini e’tiborga olish
muhimdir. Bir jihatdan ichki bo’lgan narsa boshqa bir jihatdan tashqi xususiyat
kasb etadi. Masalan, sayyoralarning Quyosh tizimsi orbitalari bo’ylab harakati bu
sayyoralarni o’zaro bog’lovchi va ular aylanayotgan orbitalar shaklini belgilovchi
ichki munosabatlar bilan belgilanadi. Quyosh tizimsiga nisbatan boshqa kosmik
obyektlar tashqi muhitni tashkil etadi. Ammo Quyosh tizimsi galaktika elementi
bo’lib, yulduzlararo makonda muayyan o’rin egallaydi. Shu sababli ayni shu
obyektlar Quyosh tizimsi sayyoralari evolyusiyasining ham, ularga yaqin kosmik
jismlar evolyusiyasining ham ichki manbai hisoblanadi. Shu boisdan zaruriyat va
tasodif tushunchalari ham nisbatdoshdir: bir jihatdan tasodifiy bo’lgan narsa
boshqa bir jihatdan zaruriy hisoblanadi.
Zaruriyat va tasodif qarama-qarshiliklar bo’lsa-da, lekin ular birdir. Har qanday
hodisa ichki zaruriyat tufayli yuz beradi, ammo uning yuz berishi ko’p sonli tashqi
omillar bilan bog’liq bo’lgani bois, zaruriyatni tasodif muqarrar tarzda to’ldiradi.
Bu zaruriyat ham, tasodif ham sof holda mavjud bo’lmasligini anglatadi. Tasodif –
zaruriyatning namoyon bo’lish shaklidir. Zaruriyat, sabab, qonunni kashf etish –
ahamiyatsiz, tasodifiy narsalarni mavhumlashtirish demakdir.
Bir qarashda zaruriyat sababiyatga zid bo’lib tuyuladi. Bu ziddiyat yo tasodifiy
hodisa sababga ega emasligi bilan, yo tasodifiy hodisalar umuman bo’lmasligi
bilan izohlanishi mumkin. Amalda har qanday, shu jumladan tasodifiy hodisa ham
muayyan sababga ega bo’ladi. XVII-XVIII asrlarda zaruriyat va tasodif talqinida
tabiatda tasodif mavjud emas, degan tasavvur hukm surgan. Ingliz faylasufi
T.Gobbs: «Ertaga yog’adigan yomg’ir zarur, ya’ni zaruriy sabablar bilan
belgilangan; lekin biz unga tasodifiy deb qaraymiz va uni shunday ataymiz, zero
amalda mavjud sabablarni hali bilmaymiz. Umuman olganda, zaruriy sababini biz
ko’ra olmaydigan narsa tasodifiy deb ataladi»
10
, deb qayd etgan. Shunga o’xshash
fikrni Golbax ham ilgari suradi: «Tabiatda biron-bir hodisa tasodifan yuz berishi
mumkin emas; hamma narsa muayyan qonunlarga bo’ysunadi; bu qonunlar faqat
muayyan oqibatlarning sabablar bilan zaruriy aloqasi hisoblanadi. Atomlarning
tasodifiy birikishi haqida gapirish yoki ayrim oqibatlarni tasodif bilan bog’lash
jismlarning harakatlanishi, uchrashishi, birikishi yoki ajralishi qonunlarini
10
Гоббс Т. О теле // Избр. произв.: в 2 т. Т. 1. -М.: – С.158 - 159.
bilmaslikni tan olish demakdir»
11
. Ko’rib turganimizdek, tasodif sababi noma’lum
bo’lgan zaruriyat sifatida talqin qilingan. Sababi aniqlangani zahoti tasodif
zaruriyat sifatida namoyon bo’ladi. Bu – mexanistik materializm talqini. Tasodif
ilmiy nazariyalardan quvg’in qilingan, u ikkinchi darajali, yordamchi, ahamiyatsiz
omil deb hisoblangan. Tasodifning inkor etilishidan dunyoda hamma narsa zarur,
degan xulosa kelib chiqadi. Mazkur yondashuvning tadrijiy oqibati o’laroq
fatalizm yuzaga keladi: ya’ni ilgari ta’kidlanganideknimaiki yuz bermasin, hatto
ahamiyatsiz voqyealar ham zarur, muqarrar bo’lib, sabab-oqibat aloqalarining
cheksiz zanjiridagi ajralmas bo’g’in hisoblanadi. Fatalistik tasavvur har qanday
voqyeani muqarrar deb biladi. XIX asr boshidagina zaruriyat va tasodifning aloqasi
Gegel dialektikasida ko’rsatib berildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |