6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja



Download 1,19 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/54
Sana07.07.2021
Hajmi1,19 Mb.
#111417
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   54
Bog'liq
6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

Zaruriyat  va  tasodif  falsafiy  kategoriyalari  narsalar  va  hodisalarning  bir-biri 

bilan  har  xil  tipdagi  aloqalarini  aks  ettiradi.  Zaruriyat  va  tasodif  tushunchalari 

qadim  zamonlardan  beri  faylasuflar  e’tiborini  o’ziga  tortib  keladi.  Vaqt  o’tishi 

bilan  ularning  talqini  o’zgargan,  ayrim  faylasuflar  tabiatda  tasodifning 

mavjudligini  istisno  etgan  bo’lsa,  ayrimlar  uni  mutlaqlashtirgan.  Masalan, 

sinergetikada  tasodif  tushunchasi  va  uning  o’ta  murakkab  tizimlar  o’z-o’zini 

tashkil etishidagi roli alohida, hatto ancha muhim ahamiyat kasb etadi. Zaruriyat va 

tasodif  kategoriyalari  bir  qator  ilmiy  yo’nalishlar:  biologiya,  tibbiyot, 

huquqshunoslik,  tarix  va  hokazolarda  muhim  metodologik  ahamiyatga  egadir. 

Odamlar  amaliy  faoliyatida  tasodif  omili  zaruriyatdan  kamroq  ahamiyat  kasb 

etmaydi.  Ammo  ularning  dialektikasini,  qarama-qarshilikka  asoslangan  birligini 

tushunish ayniqsa muhimdir.  



Zaruriyat-  bu  hodisalar  o’rtasidagi  ularning  qonuniy  o’zgarishi  va 

rivojlanishini  belgilovchi  barqaror,  muhim  ichki  aloqalar.  Zaruriyat  qonun 

tushunchasiga  yaqin  turadi,  muqarrar  tarzda  namoyon  bo’ladi.  Masalan,  nosoz 

tormoz  muqarrar tarzda avtomobil halokatiga, uning yo yaqinroqdagi narsalar, yo 

harakatlanayotgan  boshqa  avtomobillar  bilan  to’qnashuviga  olib  keladi  yoki  u 

piyodani  urib  ketishiga  sabab  bo’ladi.  Halokat  aynan  qanday  yuz  berishi,  undan 

kim jabrlanishi mumkinligi tasodif bilan bog’liq masaladir, zero yo’lda muayyan 

paytda istalgan narsa  va  istalgan odam duch  kelishi  mumkin. Bu  yerda  zaruriyat 

avtomobilning  ichki  holati  bilan,  tasodif  –  tashqi  sharoit  bilan  belgilanadi

Zaruriyat – yuz berishi mumkin bo’lgan narsaZaruriyat – ichki xususiyatga ega 

hodisa, uning sababi o’zida bo’ladi va hodisalarning ichki o’zaro aloqasidan kelib 

chiqadi.  Ammo  nafaqat  ichki,  balki  tashqi  zaruriyat  ham  mavjuddir.  Masalan, 

jismlarning  bir-biriga  ularning  massasiga  to’g’ri  proporsional  va  ular  o’rtasidagi 

masofaga teskari proporsional bo’lgan kuch bilan tortishishi zaruriyat hisoblanadi. 

Bu tashqi zaruriyatdir. Tasodif ham ichki va tashqi bo’lishi mumkin. Masalan, tirik 

organizmlarning  mutasiyalari  tasodifiy  xususiyat  kasb  etadi,  ammo  ular  ichki 

hodisa hisoblanadi, chunki butun organizmni qayta qurish bilan bog’liq. Xo’sh, bu 

holda zaruriyat va tasodifni bir-biridan qanday farqlash mumkin? 

 Zaruriyat  hodisaning,  jarayonning  mohiyatidan  kelib  chiqadi  va  mazkur 

sharoitda  muqarrar  tarzda  yuz  beradi.  Masalan,  har  qanday  tirik  organizmning 



o’limi  muqarrardir,  chunki  u  mazkur  organizmning  tabiati  hamda  unda  yuz 

beruvchi ichki jarayonlar bilan belgilanadi.  

Ammo  dunyoda  hamma  narsa  zaruriyat  sifatida  paydo  bo’ladimi?  Yo’q, 

dunyoda tasodifiy voqyealar, hodisalar ham bor.  



Tasodif  –  obyektlarning  vujudga  kelishi  yoki  mavjudligining  muammoliligini 

yoki  muqarrar  emasligini  belgilovchi  kategoriya;    soddaroq  qilib  aytganda 

muayyan sharoitda bo’lishi ham, bo’lmasligi ham mumkin bo’lgan narsa tasodifiy 

hisoblanadi.  Tasodif  voqyelikning  asosan  tashqi  sharoitlar,  yuzaki,  beqaror 

aloqalar  va  mazkur  hodisa  uchun  ikkinchi  darajali  omillar  ta’sirida  paydo 

bo’luvchi holatlarini aks ettiradi. Tasodif zamirida narsaning mohiyati emas, balki 

unga boshqa narsalar va hodisalarning ta’siri yotadi. Tasodif yuz berishi ham, yuz 

bermasligi ham mumkin bo’lgan narsa sifatida ta’riflanadi. 

Narsalar mavjudligining zaruriyligi yoki tasodifiyligi muammosi xususida ikki 

nuqtai  nazar  mavjud.  Ularning  biri  zaruriyatni  mutlaqlashtiradi:  dunyoda  hech 

qanday  tasodif  yo’q,  hamma  narsa  muqarrar  tarzda  yuz  beradi.  Bu  nuqtai  nazar 

tasodifni  rad  etib,  fatalizmga  yo’l  ochadi.  Fatalizm  –  taqdirga,  hamma  narsa 

oldindan  belgilanganiga  bo’lgan  ishonch.  Boshqa  bir  nuqtai  nazar  tasodifning 

ahamiyatini  oshirib  ko’rsatadi.  Bu  yerda,  aksincha,  voqyelikdan  har  qanday  ichki 

bog’lanishlar,  narsalarning  obyektiv  belgilanganligi  chiqarib  tashlanadi:  dunyoda 

faqat tasodif hukm suradi.  

Ilmiy  dunyoqarash  birinchi  nuqtai  nazarni  ham,  ikkinchi  nuqtai  nazarni  ham 

tan  olmaydi.  Zaruriyat  va  tasodif  alohida-alohida  mavjud  bo’lmaydi.  Ularning 

o’zaro  aloqasi  shundan  iboratki,  tasodif  zaruriyatning  namoyon  bo’lish  shakli 

sifatida va uning to’ldiruvchisi sifatida amal qiladi. Masalan, mamlakatda amalga 

oshirilayotgan islohotlar zaruriy xususiyat kasb etadi. Ularda bu islohotlarni yo’lga 

soluvchi muayyan siyosiy arboblar tasodifiy element hisoblanadi. 

Zaruriyat va tasodif dialektikasi ikki muhim jihatni nazarda tutadi. Birinchidan, 

tasodif  rivojlanish  jarayonida  zaruriyatga  aylanishi  mumkin  (u  yoki  bu  biologik 

turning  qonuniy  belgilari  avval  tasodifiy  og’ishlar  sifatida  paydo  bo’ladi  va 

to’planib  boradi,  so’ngra  ularning  asosida  tirik  organizmning  zaruriy  sifatlari 

shakllanadi).  Ikkinchidan,  zaruriyat  son-sanoqsiz  tasodiflar  orqali  o’ziga  yo’l 

ochadi. Masalan, jamiyatning rivojlanishi turli maqsadlarni ko’zlovchi, fe’l-atvori 

har xil bo’lgan kishilar faoliyati bilan belgilanadi. Bu maqsadlar va intilishlarning 

bog’lanishi,  chatishuvi  va  to’qnashuvi  pirovard  natijada  rivojlanishning  zaruriy, 

muqarrar xususiyatga ega bo’lgan muayyan yo’nalishiga olib keladi.  

Dialektikaning  barcha  qonunlari  va  kategoriyalari  kabi,  zaruriyat  va  tasodif 

obyektiv voqyelikni bilishning tayanch nuqtalari hisoblanadi. Bu kategoriyalarning 

funksiyalari  teng  qimmatga  ega  emas.  Bilishda  tasodif  doim  boshlang’ich 

instansiya  sifatida,  zaruriyat  –  maqsad  sifatida  amal  qiladi.  Bilish  faoliyati 



tasodifdan  zaruriyat  sari  yuksalish  tarzida  yuz  beradi.  Zaruriyat  va  tasodif 

tushunchalariga ta’rif berishda odatda imkoniyat kategoriyalariga tayanadilar. Shu 

sababli  u  yuz  berishi  yoki  yuz  bermasligi  mumkin.  Zaruriyat  va  tasodifning 

qarama-qarshiligi – ichki va tashqi narsalar qarama-qarshiligidir. Tasodif – tashqi 

omillar bilan belgilanadigan aloqa tipidir.  


Download 1,19 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   54




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish