6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

ҳартомонламали

к принципи 

Детерминизм 

принципи 

---

jarayonida obyektning har bir kashf qilinayotgan va tadqiq etilayotgan xossalari  va 

aloqalari 

sabablarini 

aniqlash 

talabidir. 

Sababiyat 

hodisalar 

umumiy 

aloqadorligining  tomoni  sifatida  o’zaro  ta’sir  bilan  uzviy  bog’liqdir.  U  yoki  bu 

tizimlarning o’zaro ta’siri bu tizimlarda tegishli o’zgarishlarni keltirib chiqaradi va 

bu,  tabiiyki,  mazkur  prinsipga  muvofiq  o’zaro  ta’sir  amal  qilib  turgan  sabab 

sifatida  chiqadi,  sababning  amal  qilishi  natijasida  yuzaga  kelgan  o’zgarishlar  esa 

oqibat sifatida chiqadi, demak, xuddi shu o’zaro ta’sir dunyoda sodir bo’layotgan 

o’zgarishlarning sababidir. 

Determinizm  prinsipi  bilish  davomida  subyekt  e’tiborini  tashqi  aloqalar  va 

o’zaro  ta’sirlardan  bilish  obyektini  sifat  jihatdan  aniqlab  beradigan  ichki 

sabablarga,  uning  yuzaga  kelishi  va  mavjud  bo’lib  amal  qilishining  ichki 

sabablarini  tadqiq    etishga  qaratadi.  Obyektning  xar    bir  o’zgarishi  (ichki  yoki 

tashqi, zaruriy yoki tasodifiy, sifatiy yoki miqdoriy) qanday bo’lishidan qat’i nazar, 

u    o’z  sababiga  ega  bo’ladi,  determinlanadi,  taqazo  etiladi,  tegishli  o’zaro  ta’sir 

orqali ro’yobga chiqadi. 

Determinizm  prinsipini  ilmiy  bilishda  qo’lanishi  bilish  obyektida  yuz 

berayotgan  o’zgarishlarni,  uning  yashash  va  o’zgarish  qonuniyatlarini  aniqlashga 

imkon beradi, ya’ni u bizni obyektga qotib qolgan narsa deb emas, balki harakatda 

va rivojlanishda deb qarashga yo’naltiriladi. 

Tarixiylik prinsipiga ko’ra, hodisa yoki narsaga uning paydo 

bo’lishidan tortib to tarkib topishi, shakllanishi va rivojlanishiga  

qadar    genetik    tarzda  qaramoq  kerak,  chunki  obyekt  o’z 

rivojlanishida  bosib  o’tgan  asosiy  bosqichlarni  aniqlabgina  unga  xos  bo’lgan 

muhim,  zarur  va  qonuniyatli  xususiyatlar  va  aloqalarni,  sifatiy  va  miqdoriy 

tavsiflarni  tushunish,  anglash  va  anglatish  mumkin.  Bu  prinsip  muayyan  hodisa 

qanday  paydo  bo’lganligini,  u  o’z  rivojida  qanday  asosiy  bosqichlardan 

o’tganligini ochib beradi va uning shunday o’z-o’zidan rivojlanishiga qarab bilish 

subyekti bu hodisa nimaga aylanganligini, shuningdek kelgusida nimaga aylanishi 

mumkinligini  ko’radi.  Obyektning  tarixini  tashkil  etgan  zaruriy  qonuniyatli 

aloqalarni  aniqlab,  obyektning  borlig’ini  tarixan  avj  olib  boruvchi  jarayon  deb 

bilib,  tarixiylik  falsafiy  prinsipidan  ongli  ravishda  foydalanuvchi  subyekt 

obyektning  mohiyatiga  chuqurroq  tushunib  yetadi,  uning  tuzulishini,  mavjudlik 

qonuniyatini yaxshiroq biladi va binobarin, bilish obyektidan o’zining ongli amaliy 

faoliyatida ijodiy foydalana oladi. 

Bu  prinsip  obyektning  shunday  qarama-qarshiliklar 

birligi  va  kurashi  sifatidagi  o’z-o’zidan  harakatini,  tarixini 

ochib  beradiki,  ularning  uzviy  birligi  qarab  chiqilayotgan 

obyektning  o’ziga  yaxlitlik  baxsh  etadi.    Bu  prinsip  narsalarni  xarakatlanib, 

rivojlanib va o’zgarib turadigan obyektlar deb anglashda muhim rol o’ynaydi. Bu