6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

Тарихийлик 

принципи 

Ягонанинг қарама-

қаршиликка 

ажралиш принципи 

---

prinsip obyektlarga xos barcha turli-tuman va qarama-qarshi xususiyatlarni, sifatiy 

xolatlarni  izoxlashga,  ular  o’rtasidagi  muhim  qonuniyatli  va  muqarrar  aloqalarni, 

bir holatdan boshqa holatga va o’z ziddiga aylanishlarni aniqlashga imkon beradi. 

Bu  prinsipning  tarixiylik  prinsipi  bilan  yaqinligi  va  uzviy  bog’liqligi  shak-

shubhasizdir. 

Qarab chiqilayotgan obyektning qarama-qarshi tomonlar va qirralarga ajralishi, 

ular o’rtasidagi o’zaro aloqalarni aniqlash zarurati shundan kelib chiqadiki, har bir 

narsa  qarama-qarshi  tendensiyalarni  o’z  ichiga  oladi.  Nisbatan  barqaror  tizim 

bo’lgan  har  bir  obyekt  o’zini  tashkil  etgan  elementlarning  ichki  o’zaro  harakati 

hamda  uning  boshqa  obyektlar  bilan  o’zaro  ta’siri  natijasida  uzluksiz  o’zgarib 

boradi  va  shu  bilan  birga  o’zini,  saqlab  qolgan  holda  ma’lum  vaqtgacha 

o’shandayligicha qoladi.  

Biroq  madomiki  har  bir  narsa  qarama-qarshiliklar  birligi  sifatida  real  mavjud 

ekan, ularning o’zaro ta’siri  (kurashi) davomida harakatda bo’lar, o’zgarar ekan, 

narsaning  mohiyatini  bilish  uning  qarama-qarshi  tomonlarga  ajralishini, 

rivojlanishning  qarama-qarshi  tendensiyalarini  aniqlashni  va  undan  obyektga  hos 

sifatiy va miqdoriy ko’rsatkichlarni chiqarishni taqozo etadi. 

Bu  prinsip  talablari  tahlilning  har  qanday  turiga 

emas, balki faqat genetik tuzulmaviy turiga xosdir, bu tur 

asosdan  asoslangan  narsagacha  bilish  davomida,  boshlang’ich  asosdan 

tekshirilayotgan  birbutunning  boshqa  tomonlarini  keltirib  chiqarish  jarayonida 

amalga oshiriladi. Tahlil va sintez bunday yondashuvda subyekt tafakkurida tadqiq 

etilayotgan  obyektning  rivojlanishi  davomida  yuz  bergan  obyektiv  ajralish  va 

birikish jarayonlarini takrorlaydi. 

Predmetni  tahlil  etuvchi  fikr  harakati  va  tadqiq  etilayotgan  predmetning 

harakati bu yerda ayni bir bosqich va pog’onalardan o’tadi, ayni bir yo’nalishdan, 

ayni bir yo’ldan boradi. Madomiki tafakkur o’z harakati bilan ongda predmetning 

o’z  rivojida  bosib  o’tgan  barcha  asosiy  bosqichlarni  takrorlar  ekan,  tafakkur 

natijalari  ham  predmetning  rivojlanishi  natijalarini  muayyan  aniqlik  bilan 

takrorlaydi.  Bilish  jarayonida  tahlil  bilan  sintezning  qo’shilishiga  obyektning 

vujudga  kelishining  obyektiv  ichki  (ya’ni  immonent  xos)  mantiqi,  obyektning 

rivojlanishidagi 

differensiyalashtiruvchi 

(ajratuvchi) 

va 

integrasiyalovchi 

(biriktiruvchi) tendensiyalarning o’zaro aloqasi sabab bo’ladi. 

Tizimiylik  prinsipi  o’rganilayotgan  voqyelikni  universal 

kategoriyalar  (tushunchalar)  va  qonunlar  tizimida  ayrim 

elementlar  va  tomonlarga  ajratilgan  yaxlit  tizim  sifatida  qayta 

tiklashni talab qiladi. Bu tizimda har bir element, har bir tomon va qirra o’zining 

shu  tizimning  paydo  bo’lish  va  yashash,  mavjud  bo’lish  qonunlari  taqozo  etgan,