6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

Sabab va oqibat dialektikasi

. Sabablar ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, 

obyektiv  va  subyektiv  bo’lishi  mumkin.  Subyektiv  sabablar  ko’pincha  faoliyat, 

xulq-atvor, qilmishlarni izohlash sohasida namoyon bo’ladi.  

Obyektning 

mohiyatini 

tashkil 

etuvchi 

qarama-qarshi 

kuchlar, 

tendensiyalarning  o’zaro  aloqasi  sababning  ichki  manbai  hisoblanadi

.  Masalan, 

odamlar o’z kasalligi yoki qariligini qayg’u-hasrat, muvaffaqiyatsizliklar, og’ir ish 

va  hokazolar  bilan  tushuntirishga  moyildirlar.  Amalda  qarilik  yoki  o’limni 

yengishga hali hech kim muvaffaq bo’lmagan, chunki qarilik ham, o’lim ham ichki 

sabablar  bilan  izohlanadi.  Shu  sababli  ba’zilar  og’ir  ish  bilan  shug’ullanib  ham 

uzoq vaqt yosh va sog’lom bo’lib qoladi, ayrim takasaltanglar esa juda tez qariydi. 

Tashqi sabablar turli obyektlar o’zaro aloqasining mahsulidir.  

Sabab  va  oqibat  munosabatlarini  orqaga  qaytarib  bo’lmaydi.  Sabab  va 

oqibatning sof chiziqli jarayon sifatidagi mexanistik talqini muqarrar tarzda sabab 

va  oqibatni  orqaga  qaytarish  mumkin,  degan  xulosaga  olib  keladi.  Masalan,  Oy 

qarama-qarshi  yo’nalishda  aylana  boshlasa,  u  dastlabki  holatga  kelgan  bo’lar  edi. 

Ammo  bu  faraz  zamirida  soxta  asoslar  yotadi:  u  sabab-oqibat  munosabatlariga 

tasodifiy  omillar  to’plami  kuchli  ta’sir  ko’rsatishini  hisobga  olmaydi.  Dastlabki 

holatga  qaytish  –  bu  mazkur  omillar  to’plamini  amalda  mujassamlashtirish 

demakdir.  Vaholanki,  ularning  hammasini  amalda  mujassamlashtirish  mumkin 

emas, demak, dastlabki holatga qaytish mumkin emas.  

                                                           

8

 Юм Д. Соч.: в 2 т. . Т. 2. – М.: 1965-1966–С. 46. 

---

Sabablar  va  oqibatlarning  munosabatlari  murakkab  va  rang-barangdir.  Bir 

sabab  ko’plab  oqibatlarga  sabab  bo’lishi  va,  aksincha,  bir  oqibat  zamirida  ko’p 

sonli  sabablar  yotishi  mumkin. 

Ayrim  sabablar  cheksiz  oqibatlar  zanjirining  ilk 

manbai hisoblanadi

. Ba’zi bir sabablar «zanjir reaksiyasi» ko’rinishini kasb etishi, 

ya’ni ikki yoki undan ortiq oqibatni yuzaga keltirishi, ular esa, o’z navbatida, ikki 

yoki undan ortiq oqibatga sabab bo’lishi mumkin.