6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja



Download 1,19 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/57
Sana13.01.2022
Hajmi1,19 Mb.
#354054
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57
Bog'liq
6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja



6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. 

Reja: 

1.

 



Falsafada metod va metodologiya,metodika tushunchalari. 

2.

 



Falsafa  tarixida  rivojlanish  haqidagi  qarashlar  evolyusiyasi.Rivojlanish 

konsepsiyalari. 

3.

 

 Shakllanish,o’zgarish va rivojlanish tushunchalari.Rivojlanishning tiplari.  



4.

 

Qonun tushunchasi.Qonunlarning turlari.Falsafaning asosiy qonunlari.  



5.

 

Kategoriya tushunchasi va ularning turlari.Fan va falsafa kategoriyalarining 



tasnifi.  

 

Dialektika  so’zi  yunon  tilida  «suhbatlashuv  san’ati»,  «bahslashuv  san’ati» 

degan  ma’noni  bildiradi.  Turli  nuqtai-nazarlarni  izohlash,  o’z  fikri  to’g’riligini 

isbotlash  mahorati 



Suqrot

  va 


Aflotun

da  yaqqol  namoyon  bo’lgan.  Ularning 

ta’kidlashicha,  haqiqatning  qandaydir  yangi  narsa,  ya’ni  bahsning  boshlanishida 

bo’lmagan,  lekin  muhokama  jarayonida  paydo  bo’lgan  narsa  sifatida  tug’ilishiga 

muloqot yordam beradi. Shu tariqa tafakkurning ijodiy asosi shakllanadi. 

 

Lekin,  nima  uchun  insonning  ijodiy  tafakkuri  dialektikdir?  Borliqning 

ziddiyatliligi  borliq  haqidagi  fikrlarning  ziddiyatliligida  o’z  aksini  topadi. 

Borliqning  o’zi  doimo  o’zgarish  va  rivojlanishda  bo’lganligi  uchun  odamlar 

ko’pincha  shu  haqda  bahslashadilar.  Uzoq  vaqtgacha,  dunyo  o’zgarmasdir,  deb 

kelingan  edi.  Keyinchalik  uning  o’zgaruvchanligi  haqidagi  g’oya  paydo  bo’ldi. 



Geraklit

ning 


bir  daryoga  ikki  marta  tushib  bo’lmaydi

,  degan  so’zlarini  eslaylik. 

Xo’sh, faylasuflardan qaysi birlari haq? Dunyo o’zgarmasdir, deganlarimi yoki, u 

o’zgaruvchandir,  deganlarimi?  Sog’lom  fikr  dunyoda  o’zgaruvchanlik  ham, 

barqarorlik  ham  mavjudligidan  dalolat  beradi.  Lekin  ularning  ziddiyatli  birligini 

tushunchalar  tilida  aks  ettirish    oson  emas  ekan.  Harakatning  mohiyatini 

tushunishga  uringan  qadimgi  yunon  faylasufi 

Zenon  (490-430  er.  avv.) 

ana 


shunday  muammoga  duch  kelgan.  O’z  mantiqiy  muhokamalarining  yakunida  u 

to’g’ridan-to’g’ri qarama-qarshi xulosaga – harakat mumkin emas, degan xulosaga 

keladi.  Bu  mantiqiy  paradokslar 

aporiya

lar  deb  atala  boshladi.  Masalan, 

«Dixotomiya»  deb  atalgan  mashhur  aporiyani  qarab  chiqamiz.  Zenon  birorta 

predmet harakatini boshlang’ich nuqtasidan so’nggi nuqtasigacha qarab chiqadi. U 

quyidagi  tarzda  fikr  yuritadi:  harakatlanuvchi  predmet  dastlab  o’z  yo’lining 

yarmidan  o’tadi,  so’ngra  qolgan  yarmining  yarmidan  o’tadi  va  shu  tariqa  yo’lda 

cheksiz  davom  etaveradi.  Shuning  uchun  hamisha  yo’lning  predmet  o’ta 

olmaydigan  biron  bir  qismi  qolaveradi.  Zenon  shunga  asoslanib,  harakatdagi 

predmet  qanday  tezlik  bilan  harakatlanmasin  hech  qachon  so’nggi  nuqtaga  yeta 

olmaydi,  chunki,  yo’lning  o’tilgan  qismlari  uzunligining  har  qanday  yig’indisi 

hech  qachon  yo’lning  butun  uzunligiga  teng  bo’lolmaydi,  deb  o’ylagan.  Shuning 

uchun u harakat umuman mumkin emas, degan xulosaga keladi.  




Albatta,  Zenon  harakat  mumkin  emasligining  mantiqiy  isboti  bilan  uning 

mumkinligini hissiy idrok etish o’rtasidagi tafovutni ko’rgan. Shuni aytish kerakki, 

bugungi kunda ham bu ziddiyatni fan to’laligicha bartaraf eta olgan emas. Mazkur 

muammoning  hozirgi  zamon  tadqiqotlarida 



(B.Rassel,  A.Gryunbaum)

  bu 


dixotomiya  differensial  operasiyalar  va  integral  operasiyalar  qarama-qarshiligi  

asoslari to’g’risidagi muammo sifatida ta’riflanadi.  

Dialektika  elementlari  Qadimgi  Hindiston  va  Xitoy 

falsafasida ham mavjud bo’lgan. Masalan, daosizm falsafasiga  

ko’ra,    dunyoda    hech    narsa    doimiy    emas:  bir  xil  narsalar 

ketadi, boshqalari keladi, birlari ravnaq topadi, boshqalari zavol topadi. Hodisalar 

muayyan  yetuklik  darajasiga  yetkach,  o’z  ziddiga  aylanadi:  noto’la  to’laga,  egri 

to’g’riga, bo’sh narsa to’la narsaga aylanadi, eski yangi bilan almashadi.  

Falsafa  tarixida  Qadimgi  yunon  dialektikasini  alohida  aytib  o’tmoq  joiz. 

Geraklitning fikricha, hamma narsa mavjud va ayni vaqtda mavjud emas: hamma 

narsa o’tkinchi, doimo paydo bo’lish va yo’q bo’lish jarayonida bo’ladi. Masalan, 

uning  fragmentlaridan  birida  bunday  deyiladi:  «Bizdagi  ayni  bir  narsa  –  jonli  va 

jonsiz,  uyg’oq  va  uxloq,  yosh  va  qari.  Axir,  bu  o’zgargan  o’shadir  va  aksincha, 

o’sha  o’zgargan  budir»

1

.    Dialektik  qarashlar  Arastuda  uning  modda  bilan  shakl  



o’rtasidagi nisbatni ularning bir-biriga o’tish imkoniyati va sharoiti sifatida qilgan 

tahlilida mavjuddir. Har bir narsa boshqa narsaga: marmar haykalga, daraxt stolga 

aylanishi mumkin va hakozo. 

Dialektik g’oyalar o’rta asrlar falsafasi doirasida ham rivojlanib bordi, ayniqsa, 

falsafa  teologiya  xizmatkoriga  aylantirilgan  G’arbiy  Yevropaga  qaraganda  Yaqin 

va O’rta Sharqda ko’proq rivojlandi. Yangi zamonda umuman XVII-XVIII asrlar 

falsafasida tafakkur usulini metafizik usul deb tavsiflash mumkin bo’lsada, 

Dekart, 

Spinoza, Leybnis

 va boshqalarda dialektik g’oyalarni uchratish mumkin.  

Dialektika  nemis  klassik  falsafasi  doirasida  va  eng  avvalo  Xegel  falsafasida 

kuchli  rivojlandi.  Agar  antik  dialektika  aqliy  farazlarga  (masalan,  dunyoning 

o’zgaruvchanligi,  ziddiyatliligi  to’g’risidagi  g’oyalarga)  asoslangan  bo’lsa,  Xegel 

dialektikasi  asosan  o’z  zamonasining  ilmiy  yutuqlariga  tayandi  va  nazariy 

g’oyalarning mukammal tizimi sifatida gavdalandi. Xegel eng avval dialektikaning 

asosiy  tushunchalarini  –  uning  kategorial  apparatini  ta’riflab  berdi,  bu  apparat 

bugungi  kunda  ham  muvaffaqiyatli  amal  qilib  turibdi.  Xegel  dialektikasining 

asosiy  tushunchalari  va  qonunlari  tizimi  aloqalar, o’tishlar, o’zgarishlarning  turli-

tumanligini  va  umuman  rivojlanishni  jarayon  sifatida  aks  ettira  olar  edi.  Xegel 

birinchi bo’lib taraqqiyotning asosiy qonunlarini: sifat va miqdor o’zgarishlarining 

bir-biriga  o’tishi  qonunini,  qarama-qarshiliklarning  birligi  va  kurashi  qonunini, 

inkorni-inkor  qonunini  ta’riflab  berdi.  Xegel  dialektikaning  asosiy  prinsiplarini: 

                                                           

1

 Қаранг: Материалисты Древней Греции. М., 1955, 49-б. 




Download 1,19 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish