6-mavzu. Davlatning ijtimoiy siyosati

6-mavzu. Davlatning ijtimoiy siyosati
6.1. Davlatning ijtimoiy siyosati: asosiy tushunchalar va tarkibiy elementlar
6.2. Sog'liqni saqlash sohasidagi davlatning ijtimoiy siyosati
6.3. Davlatning ta'lim sohasidagi ijtimoiy siyosati
6.4. Davlatning ijtimoiy-madaniy sohadagi ijtimoiy siyosati

6.1. Davlatning ijtimoiy siyosati: asosiy tushunchalar va tarkibiy elementlar
Milliy iqtisodiy tizimlarning ichki tuzilishining o'zgarishi, yangi funktsional munosabatlarning rivojlanishi va ushbu tizimlar elementlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir sifatining o'zgarishi iqtisodiyotda jamiyatning ijtimoiy sohasiga bevosita ta'sir ko'rsatadigan sifat jihatidan farq qiladigan munosabatlarning paydo bo'lishiga davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy siyosat yordam beradi.
Ijtimoiy-madaniy sohaning yangi iqtisodiy sharoitlarda va ular bilan bog'liq bo'lgan o'zgarishlarda jamiyat (butun) va uning alohida fuqarolari dunyoqarashidagi roli juda katta. Yuqori darajadagi ta'limning mavjudligi (ayniqsa, ishchilarning samarali harakatchanligi bilan) globallashuv sharoitida milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini rivojlantirishning moslashuvchan mexanizmlarini ta'minlashi va aholining zarur innovatsion salohiyatini ta'minlashi mumkin. Faqat sog'lom odamlar murakkab vazifalarni bajarishga va faol hayotiy pozitsiyani egallashga qodir. Faqat yuqori darajadagi madaniyatga ega bo'lgan odamlar abadiy muammolarni hal qilishning nostandart usullarini ko'rishlari va shu bilan birga boshqa odamlarga zarar etkazmasliklari, balki ularning faoliyatiga uyg'unlik va go'zallik olib kelishlari mumkin. Odamlar o'zlarining hayot va mehnat sharoitlaridan qoniqishlari kerak, shunda hayotdagi turli xil muvaffaqiyatsizliklar va "tartibsizliklar" bilan bog'liq barcha "salbiyliklar" ularning ish samaradorligiga ta'sir qilmaydi. Binobarin, iqtisodiyotning davlat sektorini faol rivojlantirish va ushbu sohada yuqori sifatli xizmatlar ko'rsatish bilangina iqtisodiy tuzilmalar va jamiyatda yangi iqtisodiyot konsepsiyasini ilgari surish uchun zarur bo'lgan o'zgarishlarni amalga oshirish mumkin.
Davlat sektori institutlari xizmatlarni sifat jihatidan yangi darajada amalga oshirishni ta'minlashi kerak, ular, birinchi navbatda, o'zlarining innovatsion salohiyatini Rossiya iqtisodiyotining barcha tarmoqlariga yoyish uchun o'zlari innovatsion bo'lishlari kerak. Yangi iqtisodiy sharoitlarni shakllantirishni rag‘batlantiradigan aholi turmushining yuqori sifati va jamiyatdagi ijobiy qiymat o‘zgarishlari iqtisodiyotning davlat sektorining samarali faoliyat yuritishi va demak, davlat sektori tashkilotlarining raqobatbardoshligi bilan ta’minlanadi.
Ijtimoiy siyosat nima ekanligiga uchta asosiy yondashuv mavjud bo'lib, ular uchta asosiy yo'nalishni aks ettiradi: ijtimoiy boshqaruv nuqtai nazaridan, ijtimoiy shartnoma nuqtai nazaridan va davlat boshqaruvi nuqtai nazaridan.
Birinchidan, ijtimoiy boshqaruv nuqtai nazaridan yondashuv: ijtimoiy siyosat bir qator mualliflar tomonidan “davlatning ijtimoiy ta’minot sohasidagi siyosati, shuningdek, uning rivojlanishi, qo‘llanilishi va ta’sirini o‘rganish” sifatida qaraladi. D.Devid va J.Jerri ushbu taʼrifning apriori nomuvofiqligini taʼkidlab, “bu atama koʻpincha, notoʻgʻri boʻlsa-da, ijtimoiy boshqaruv kontekstida ijtimoiy davlat tomonidan uy-joy bilan taʼminlash boʻyicha koʻrsatilayotgan institutsional xizmatlarga nisbatan qoʻllaniladi. sog'liqni saqlash, ta'lim, ijtimoiy ta'minot, shaxsiy ijtimoiy xizmatlar va ba'zi hollarda huquqshunoslik". E'tibor bering, taniqli ingliz sotsiologi Richard Titmuss ushbu yondashuv doirasida "Janubiy Afrikadagi aparteid ham ijtimoiy siyosatdir" deb ta'kidlagan.
Ikkinchidan, ijtimoiy shartnoma nuqtai nazaridan, ijtimoiy siyosat jamiyatning barkamol rivojlanishiga erishishga qaratilgan siyosat bo‘lib, u «boylar kambag‘aldan nonini, kambag‘allar boylardan ishtahani o‘g‘irlamasligi haqida g‘amxo‘rlik qilishdir”. Ushbu qoida ijtimoiy shartnomani mustahkamlaydi, biroq, bunday kampaniya ko'pincha yoki asossiz qayta taqsimlashga olib keladi (maksimal imtiyozlar hech qachon ishlamagan, davlatning "bo'yniga o'tirgan" va ishlashni istamaydigan faqat iste'mol qilish uchun shaxs tomonidan olinganda), yoki kambag'allardan ma'lum xizmatlar evaziga "to'lash" (respublika davrida qadimgi Rim ruhida) uchun to'g'ridan-to'g'ri urinishga olib keladi.
Uchinchidan, davlat boshqaruvi nuqtai nazaridan qaralganda, ijtimoiy siyosat – aholini ijtimoiy himoya qilish, ijtimoiy adolatni o’rnatish, turmush darajasini yaxshilashga yo’naltirilgan jamiyatning ijtimoiy sohasi rivojini boshqarish bo’yicha davlat va boshqa institutlarning chora tadbirlar majmuasidir.
Ijtimoiy jarayonlar va ijtimoiy sohani maqsadli tartibga solish yalpi ishki maxsulotni qayta taqsimlah xisobiga amalga oshiriladi. Mashhur iqtisodchi va iqtisodiy siyosat klassigi Yan Tinbergen bir qator mamlakatlar uchun milliy daromadni aholining ijtimoiy ehtiyojlari uchun qayta taqsimlash orqali baholashni amalga oshirgan. Masalan, bu ko’rsatkich 4 davlatda quyidagicha: SHvetsiya – 0,299; Niderland – 0,28; AQSH – 0,125; Yaponiya – 0,15.
Шундай қилиб, ижтимоий сиёсат – жамиятнинг ижтимоий ресурсларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришини таъминлашга қаратилган давлат сиёсатининг асосий бўғинларидан биридир. Шу сабабли унинг асосий мақсадлари қуйидагилар:
- жамиятнинг барқарорлигига еришиш, ижтимоий қарама-қаршиликларни пасайтириш;
- ижтимоий ривожланишнинг зарурий динамикаси ва яхлитлигига эришиш;
- бозорнинг ўзини ўзи бошқаришидаги камчиликларни компенсация қилиш;
- асосий ижтимоий хизматларнинг керакли сифат даражасида барча учун хизмат қилишини таъминлаш.
Бу мақсадларга қуйидагилар орқали эришилади:

• 
  турли форс-мажор вазиятлар (ижтимоий, табиий, техноген) каби салбий таъсирни камайтириш ёки бартараф этишга имкон берадиган ижтимоий кафолатларни тақдим этиш;
  
• 
  ижтимоий тангликни пасайтирувчи, аҳолининг турмуш даражаси ва сифатини таъминловчи турли кўринишдаги моддий активларни (натурал ва пул шаклида) қайта тақсимлаш;
  
• 
  турли ижтимоий гуруҳларнинг турмуш тарзини иқтисодий, аҳлоқий ва бошқа чоралар (масалан, имтиёзлар, тўловлар ва бошқалар) орқали тартибга солиш.
  

Юқорида таъкидланганидек, ижтимоий сиёсат – бу ижтимоий соҳани, унинг такрор ишлаб чиқарилишини таъминлашни бошқариш фаолиятидир. У:

• 
  муайян даражада (қонунчиликда белгиланган даражада) фуқароларнинг асосий моддий ва маданий эҳтиёжларини қондириш;
  
• 
  табиий ва маданий меросни, миллий ўзига хосликни сақлаб қолиш;
  
• 
  жамиятнинг ижтимоий табақаланиши жараёнларини жумладан, иқтисодий фаол аҳоли ва меҳнатга лаёқатсиз аҳоли даромадларини тартибга солиш.
  

Бу жамиятнинг ҳар бир аъзосига унинг муҳим ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқлари, биринчи навбатда шахснинг ривожланиши ва нормал такрор ишлабчиқарилиши учун зарур бўлган турмуш сифати ва даражасига бўлган ҳуқуқини амалга ошириш имконини беради. Ижтимоий сиёсатнинг асосий элементлари таркиби қуйидагилар:

• 
  даромадлар соҳасидаги сиёсат (ижтимоий йўналтирилган солиқ сиёсати, яшаш минимуми, ижтимоий нафақалар, пенсия таъминоти ва бошқаларни ўрнатиш);
  
• 
  меҳнат соҳасидаги сиёсат (ишсизлик ва бандлик, иш куни давомийлиги, меҳнат миграцияси ва бошқаларни тартибга солиш);
  
• 
  соғлиқни сақлаш ва таълим соҳасидаги сиёсат;
  
• 
  аҳолини такрор ишлаб чиқариш (демографик сиёсат, оила ва болаликни ҳимоя қилиш, қаровсиз қолганлар ва уйсиз қолганларга ёрдам бериш) соҳасидаги сиёсат;
  
• 
  маданият (жамиятнинг ижтимоий-маданий соҳасини бошқариш жумладан, музей, театр ва бошқалар, муайян маданий анъаналар ва муайян фаолият турларини (адабиёт, киноматография ва бошқалар) қўллаб-қувватлаш) соҳасидаги сиёсат;
  
• 
  уй-жой коммунал хўжалик соҳасидаги сиёсат.
  

Ijtimoiy siyosat bir qator tamoyillarga asoslanadi:

• 
  ijtimoiy adolat tamoyili (jamiyatda qabul qilingan dominant modelga muvofiq);
  
• 
  individual ijtimoiy mas'uliyat;
  
• 
  ijtimoiy hamjihatlik;
  
• 
  ijtimoiy sheriklik;
  
• 
  ijtimoiy kompensatsiya va ijtimoiy kafolatlar.
  
• 
  

Rivojlangan mamlakatlar tomonidan ijtimoiy siyosat olib borishning ko‘p yillik tajribasi bir qancha tipik yo‘nalishlarni shakllantirgan.
1. Doimiy ish joyiga ega bo'lgan va kasallik, ishsizlik, pensiya yoshi tufayli daromadidan mahrum bo'lgan shaxslarni qamrab oladigan ijtimoiy sug'urta. Aholining ushbu qismining daromadlarini yo'qotish ijtimoiy sug'urta fondi hisobidan qoplanadi.
2. Ish bilan bandligidan yoki sug‘urta to‘lovlarini olishidan qat’i nazar, faqat kam ta’minlangan shaxslarga mo‘ljallangan pul yoki natura shaklidagi davlat yordami. Davlat yordamining eng muhim shakllari quyidagilardir: kichik bolali oilalarga (ayniqsa, ko'p bolalilarga) to'g'ridan-to'g'ri yordam berish, aholining ayrim guruhlari (pensionerlar, talabalar, maktab o'quvchilari) uchun bepul (yoki imtiyozli) jamoat transporti, bepul oziq-ovqat (masalan), doimiy yashash joyi bo'lmagan shaxslar uchun), oziq-ovqat talonlari va maxsus kartalar, tovarlarni arzonlashtirilgan narxlarda sotish va boshqalar. E'tibor bering, shunga o'xshash (ayniqsa, birinchi qarashda) shakllardan ajratish kerak (masalan, turli xil ziyofatlar va ziyofatlarga taklif qilinganlar uchun garchi ular bepul bo'lsa ham davlat yordami shakli xisoblanmaydi)
3. Kam ta’minlangan qatlamlarga sog‘liqni saqlash, ta’lim, kasb-hunar va malaka oshirish va qayta tayyorlashda yordam ko‘rsatish bo‘yicha ijtimoiy xizmatlar tizimini rivojlantirish. Ushbu xizmatlarning bepul (imtiyozli) ko'rsatilishi shaxsning iqtisodiy mavqeini oshirish, uni og'ir bozor sharoitlaridan himoya qilish, birinchi navbatda, yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish imkonini beradi.
4. Soliq siyosatining ijtimoiy yo'naltirilganligi - aholining yuqori daromadga ega qatlamlari daromadlarining salmoqli qismini eng muhtoj qatlamlar foydasiga qayta taqsimlash imkonini beruvchi jismoniy shaxslar daromadlarini progressiv soliqqa tortishdan iborat bo'lgan.
5. Ijobiy diskriminatsiya, u bir qator ijtimoiy guruhlarga huquqlar, imtiyozlar va imtiyozlar majmuini taqdim etishni o'z ichiga oladi va fuqarolarning bir qator toifalari uchun xizmatlardan foydalanish imkoniyatini oshirishga qaratilgan (statistik tenlik deb ataladigan natijaga erishish uchun). tenglik). Shuni ta'kidlash kerakki, ijobiy diskriminatsiya ko'plab rivojlangan mamlakatlarda (masalan, AQShda) faol qo'llaniladi, biroq bir qator mamlakatlarda (masalan, Shvetsiya, Slovakiya) qonun bilan taqiqlangan.
Ijtimoiy muammolarni hal etish uchun resurslar tanqisligini bartaraf etishning muhim yo‘nalishlaridan biri rivojlangan mamlakatlarda uzoq sinovdan o‘tgan va o‘zining yuqori samaradorligini tasdiqlagan ijtimoiy sheriklik mexanizmidan foydalanish hisoblanadi.
Ijtimoiy sheriklik tizimi tadbirkorlar, xodimlar va hukumat manfaatlarini muvofiqlashtirishning barqaror tizimini yaratishga, mamlakatdagi keskinlikni yumshatishga xizmat qilmoqda. Ijtimoiy sheriklikda mehnat munosabatlarining barcha ishtirokchilari, shu jumladan ishchilar, davlat va ish beruvchilar ijtimoiy siyosat chora-tadbirlarini moliyalashtirishga hissa qo'shadilar va buning uchun javobgardirlar. Ijtimoiy sheriklik mexanizmining vazifalaridan biri butun mamlakat bo‘ylab konsensusni ta’minlashdan iborat. Ushbu funktsiyani amalga oshirish uchun iqtisodiy va ijtimoiy kengashlar tizimli ravishda hukumat va parlamentga ijtimoiy muammolarga taalluqli qonun loyihalari bo'yicha maslahatlar beradi, mehnat munosabatlari subyektlari manfaatlarini, ijtimoiy adolatni himoya qilish bo'yicha kelishilgan siyosatni ishlab chiqadi.
Uch tomonning samarali ijtimoiy hamkorligining zaruriy sharti ijtimoiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda barcha ishtirokchilar o'rtasida rollarni oqilona taqsimlashdir.
Davlat ijtimoiy sohani tartibga soluvchi qonun hujjatlarini ishlab chiqadi, ijtimoiy-mehnat sohasida amalga oshirish uchun zarur bo'lgan minimal standartlarni (mehnat va dam olish sharoitlari, ish haqi, nogironlik, qarilik va boshqalarni ta'minlash va boshqalar) belgilaydi, jamiyatning jismoniy, intellektual va madaniy salohiyatini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun iqtisodiy va huquqiy sharoitlar yaratadi.