6-ma’ruza. Sulton Jo‘ra va Quddus Muhammadiy ijodi reja

Bor ekan-da yo‘q ekan,
Och ekan-da to‘q ekan,–
degan an‘anaviy zachindan boshlanadi. Unda zulm o‘chog‘i bo‘lgan boynikida xizmat qiluvchi Rahim ismli cholning hayoti, adolatsizlik tufayli boshiga tushgan jafoli kunlar tasvirlanadi.
Cholning Qorasoch ismli qizi va xotini bo‘lib, bular chor-nochor kun kechiradilar. Rahim boyning qo‘lida arzimagan ish haqi evaziga ishlab, oilasini zo‘rg‘a boqardi. Biroq ular “yarim och yirtiq – juldir ust-bosh” bilan yursalar-da, do‘st va inoq yashardilar. Ammo bularning bisotida bor-yo‘g‘i birgina gilami bo‘ladi. Gilam juda chiroyli edi. Havorang tog‘lar, yam-yashil shinam bog‘lar, firuza, shisha osmon, unda nur sochgan oy va yulduzlar, gullarning suratlari ipak bilan solinganidan ular gilamga qarab zavqlanardilar. Shu gilamdan dillari orom olib yashar edi. Rahim gullarni sevgandek, gilamni ham sevar, ko‘z qorachig‘iday asrar edi. Lekin ochko‘z boy kambag‘alning birgina gilamiga suq ko‘zi bilan qaraydi. Cholning “bitta-yu bitta gilam, u mening ko‘z nurginam”, – deganiga qaramay, shu gilam tufayli uni quvg‘in qiladi, Rahimning oilasi boshiga ko‘p jafolar soladi, o‘zini zindonga tashlaydi. Rahim boyning xizmatkori Mamat yordamida zindondan qochadi. Zindondan chiqqandan so‘ng na kulbasini, na xotini va na qizini topadi. Shundan keyin boshini olib, chiqib ketadi. Tog‘dagi bir g‘orda asalarilar-u, yovvoyi echkilar va tog‘ burguti yordamida, hamdardligida umr kechiradi. Kunlar ketidan kunlar o‘tadi. Asarning finali, ya’ni yakuni shoirning shu turkumdagi boshqa epik asarlari singari tugaydi. Rahim ajoyib voqeaning guvohi bo‘ladi. U jahonni larzaga soluvchi ulkan bir xalq qurilishini, yangi – o‘zgacha hayotiy manzarani ko‘radi, ular cholga o‘zining zangori gilamiga o‘xshab ko‘rinadi. Chol hayron, boy qo‘lida ishlab yurgan odamlar bir-biridan xushchaqchaq, qo‘li-qo‘liga tegmaydi. Rahimning hayrat bilan bergan savoliga shunday javob qilishadi: Shu on keng dala birdan:
Dedi: “Sizmi gapirgan?
Hozir yer dehqonniki!
Endi yangi qonun-ku!
Qilinib katta bir jang,
Boylar etilmishdir tang!..
“ Nihoyat, Rahim o‘lkada katta bir o‘zgarish ro‘y berganini, ozodlik uchun qonli janglar bo‘lganini, qizi xalqning o‘zi xo‘jayin bo‘lgan xo‘jalikka rahbarlik qilayotganini ko‘rib, ko‘zi sevinch yoshlariga to‘ladi.
Cholning qizi Qorasoch bilan uchrashuv epizodi juda ta’sirli qilib tasvirlangan. Qishloq kengashining raisi qilib saylangan Qorasoch huzuriga Rahim cholni keltiradilar. Boy o‘rnida yosh ayol o‘tirganini ko‘rgan chol hayron bo‘lib qoladi: “Tili burro, boshiga qizil durra o‘ragan” qiz cholning ko‘ziga tanish ko‘rinadi.
Qiz ham issiq boqish-la,
Cholga mehr bag‘ishlab,
Qaradi-yu qoldi tek,
Va to‘satdan turib tik
Dedi: “Oh, jonim dadam!”
(Hayron qoldi bor odam)
Chol ham qizini – Qorasochni taniydi, boshi toshdan bo‘lgan bolam deb alqaydi, o‘zi singari och-faqirlarning bunday hayotga erishishlariga ishongisi kelmaydi. Yangi hayotga erishish tarixlarini qizi otasini uyiga etib ziyofat bergandan keyin asta-sekin tushuntirib beradi. Asar sho‘ro davri mahsuli bo‘lganligiuchun albatta, shoir baxtli hayotning asoschisi sifatida Leninni ko‘rsatadi va uni olqishlaydi. Shu o‘rinda, “Zangori gilam” she’riy ertagining mana shu oxirgi qismi g‘oyaviy jihatdan eskirganligini ham ta’kidlab o‘tishga to‘g‘ri keladi.
Yozuvchi xalqning qudrati buyuk kuch ekanini, haq o‘z o‘rnida qaror topishini yuksak ta’sirchanlik bilan tasvirlaydi. Rost, asarga bugungi kun nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak, undagi g‘oyalarning ba’zilari eskirganligi, davr esa o‘zgarib, qarashlar ham yangilangani uchun unga boshqacha baho berish lozimligini ta’kidlab o‘tish joiz. Bugun boylarga, umuman, o‘tmishga qarash, baho berish tubdan o‘zgardi. Shoir o‘z davrining farzandi, o‘z zamonasining g‘oyalari bilan to‘yingan asarlar yaratishga haqli, shuning uchun Sulton Jo‘raning asarlardan ba’zi bir jihatlarga shu nuqtayi nazardan munosabat bildirish joiz. Shunga qaramay, “Zangori gilam” ertagida bugun ham, bundan keyin ham kitobxonga ozuqa beruvchi fazilatlar talaygina. Ulardan birinchisi, insonning erk, ozodlik uchun kurashi masalasi. Shunga ko‘ra, she’riy-adabiy ertakdagi Rahim chol uning qizi Qorasoch va boshqa personajlar ozodlikni sevuvchi, erkka intiluvchi, ezgulik uchun kurashuvchi qahramonlar sifatida qadrlidir.
“Zangori gilam” she’riy ertagi shu nomdagi xalq ertagi sujetini qayta tabdil qilish asosida yaratilgan.
Umuman, ertak yangi zamon voqeligini ma’qullash ruhida bo‘lib, shoirning yuksak saviyadagi folklorizm yaratish evaziga o‘zbek bolalar epik poeziyasiga yangi poetik shakllar va obrazlar kirita olganligidan dalolat beradi.
Xalq og‘zaki ijodi o‘zining o‘ta xalqchilligi, chuqur mazmuni, hayotiyligi, til va uslub ravonligi, badiiy barkamolligi bilan qadrlanadi. Xalq badiiy ijodining bolalar uchun eng zarur xususiyatlari uning namunalari sujetidagi voqealar sehrli hodisalar, ajoyib-g‘aroyib obrazlarga nihoyatda boy bo‘lishi va har bir bola uchun yangi bir olam hisoblanishidadir. Folklor asarlarining tili, badiiy uslubi juda sodda va ravon bo‘lganligi uchun yosh kitobxon o‘qishi, tushunishida qulaylik tug‘dirishi tabiiy. Shuning uchun bolalar shoirlari xalq og‘zaki ijodining mana shu fazilatlariga katta e’tibor berib ijod qildilar. Bu esa ular asarlarining xalqchillik ruhini oshirishga yordam beradi.
Sulton Jo‘ra xalq ijodidan – folklor asarlaridan mohirlik bilan foydalanadi. U afsonaviy epos va ertaklar motivini real hayot lavhalari bilan to‘ldiradi. Aytaylik, “Jannat” ertagida afsonaviy tasvirlar sujet uchun asos bo‘lgan bo‘lsa, “Zangori gilam”da muallif bosh qahramon Rahimning birinchi qismdagi jafoli hayotini tasvirlashda xalq ertagi sujetidan keng va unumli foydalanadi. Rahimning keyingi hayoti, ya’ni avvalgisiga qarama-qarshi bo‘lgan baxtli hayoti aniq va real hayot zaminida tasvirlanadi. Ko‘rinib turibdiki, muallif folklor asarlarining quli bo‘lib qolmagan, balki, undagi manzara, sujet va tasviriy vositalarni ijodiy qo‘llagani holda o‘z asarlariga sayqal beradi.
Shoir ertakda o‘zi ko‘p murojaat qiladigan qarshi qo‘yish usulidan, shu bilan birga ramziylikdan unumli foydalanadi. Zangori gilam chol uchun og‘ir va mashaqqatli hayotda birdan-bir ovunchoq zavq-shavq manbai edi. Gilamidan ajralgan chol ozodlikdan, erkidan ham ajralib tutqunlikda qoladi. Do‘stlarining yordamida zindondan qutulgan Rahim chol yangi hayotga erishgan odamlar makoni– o‘z qishlog‘iga kelar ekan, eng avvalo, “Hovli o‘rtasidagi qayrag‘och qoshidagi” o‘sha zangori gilamiga ko‘zi tushadi. “Do‘ndiq-do‘ndiq bolalar, go‘yo g‘uncha lolalar” o‘ynayotgan gilamga hayratlanib tikiladi. Gilam (ayniqsa, uchar gilamlar) xalq ertaklarida qahramonlarni sehr-jodu vositasida bir mamlakatdan boshqasiga bir zumda eltib qo‘yuvchi bir vosita hisoblansa, Sulton Jo‘ra uni ozodlikka eltuvchi, ezgulikka boshlovchi detal sifatida tasvirlaydi. Haqiqatan ham shu gilam tufayli Rahim chol qizini topadi, xalqning ezgulik topganini boylarning zulmidan ozod bo‘lganini bilib oladi.
Shoirning mahorati shundaki, zangori gilamni shunchalik go‘zal va samimiy ta‘riflaydiki, yosh kitobxon ko‘zi o‘ngida havorang tog‘lar, yam-yashil shinam bog‘lar, firuza – shisha osmon, osmondan nur sochgan Oy va yulduzlarning barchasi ipak bilan solingan ko‘p asl va go‘zal yagona gilam yorqin gavdalanadi. Gilam Rahimga yetti avloddan meros qolgan, shuning uchun “gullar namni sevgandek” u gilamini sevadi.
Sulton Jo‘ra – xayoloti kuchli ijodkor, qahramonlarning kiyimlari, yurish-turishlari asardan asarga o‘tishlarida fantastika elementlari keng qamrovli ekani ko‘rinadi. Bu asarni bugun o‘qigan o‘quvchi shoirning orzu-xayollari qaysidir ma’noda ro‘yobga chiqqanligini anglab yetadilar.
Shoir Sulton Jo‘ra mohir tarjimon ham edi. U tatar xalq shoiri Abdulla To‘qayning bolalarga atalgan “Echki bilan qo‘y haqida ertak” asarini o‘zbekchaga o‘girib, bolalar adabiyotimizni qardosh xalqlar mumtoz asarlari hisobiga boyitdi. Sulton Jo‘ra so‘zi bilan ishi bir inson edi. Shu sababli ikkinchi jahon urushi boshlanib, fashistlar xalqimizning boshiga olamshumul kulfat solganda ko‘ngillilar safida janggohga otlandi. Qalam-u qurol bilan jang qiladi. Otishmalar ostida okoplarda “Chavandoz”, “Pulemyotchi ovozi”, “To‘pchi Muhammad”, “Nayzamiz”, “Berlin aptekasida”, “Qahramon qo‘chqor”, “Sog‘inib”, “Jahon seni olqishlar” singari ikkinchi jahon urushi davridagi o‘zbek harbiy she’riyatining sara namunalarini yaratdi. Ularda o‘zbek jangchilarining jasoratini kuylab, g‘alabaga ishonchlarini mustahkamladi. Sulton Jo‘ra 1943-yilning 14-noyabrida Belorussiyaning Gomel viloyatiga qarashli Borshchevka qishlog‘ida bo‘lgan shiddatli jangda halok bo‘ladi. U jangda ko‘rsatgan jasorati uchun vafotidan so‘ng “Ikkinchi darajali Vatan urushi” ordeni bilan taqdirlangan.