6-ma’ruza past kuchlanishli kommutatsion apparatlar va relelar. Reja

16.3-расм. 

---

Kulachokli PKV markali PU lar nisbatan takomillashgan PU lar deb 
hisoblanadi. 
Rubilpniklar (uzgichlar) ga nisbatan paket uzgichlar va qayta ulagichlar 
quyidagi afzalliklarga ega: 
-
kichik o‘lchamlarga egaligi va montaj qilish osonligi; 
-
elektr yoyining yopiq ‘ajmda o‘chirilishi; 
-
bir vaqtning o‘zida bir necha zanjirni boshqarish imkoniyati; 
-
nominal toklarni kommutatsiya qilish imkoniyati; 
-
turtinish va tebranishga yuqori darajada bardosh berish qobiliyati. 
Boshqarish apparatlari. 
Bunday apparatlar toifasiga kontrollerlar, 
komandoapparatlar va reostatlar kiradi. 
Kontrollerlar
deb, dvigatelning bosh yoki qo‘zg‘atish zanjirlarini 
o‘zgartirish, shuningdek, shu zanjirlarga kiritilgan qarshiliklar qiymatini 
o‘zgartirish uchun belgilangan qo‘l bilan boshqariladigan ko‘p zanjirli, ko‘p 
bosqichli apparatga aytiladi. 
Kontrollerlarning uch turi mavjud bo‘lib, bular 
baraban tipidagi, 
kulachokli
va
yassi kontrollerlardir
. 
Baraban tipidagi kontrollerlar
emirilishga qarshiligi nisbatan oz kontrollerlar 
toifasiga kiradi va soatiga cheklangan miqdorda (240 martagacha) ulash 
imkoniyatiga ega. SHunga ko‘ra bunday kontrollerlar nisbatan kam ulab-
uziladigan elektr zanjirlarida qo‘llaniladilar. 
Kulachokli kontrollerlar
kontaktlarining kam emirilishi, soatiga ulab-uzish 
miqdorini, PV=60% bo‘lgan xollar uchun, 600 tagacha oshirish imkonini beradi. 
Kulachok tuzilishining asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, zanjirni uzish 
kulachokning bo‘rtiq qismi (kengaygan qismi) hisobiga amalga oshiriladi, ulash 
esa purjinaning bosish kuchi hisobiga amalga oshiriladi. SHu munosabat bilan 
kontaktlar payvandlanib qolgan ‘ollarda ‘am ularni kulachok yordamida uzish 
(ajratish) mumkin. 
Katta quvvatga ega generatorlarning qo‘zg‘atish maydoni parametrlarini 
ravon boshqarish, katta dvigatellarni yurgizish va ularning aylanish chastotalarini 
boshqarish uchun bir necha bosqichli boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lish kerak. 
Bunday ‘ollarda kulachokli kontrollerdan foydalanish maqsadga muvofiq deb 
hisoblanmaydi, chunki ko‘p bosqichlilik ‘ususiyatiga ega bo‘lish apparatning 
o‘lchamlarini keskin kattalashib ketishiga olib keladi. Dvigatelni yuritish va 
boshqarishda soatiga bajarilishi lozim bo‘lgan ulab-uzishlar soni 10-12 martadan 
ortmaydi. SHu sababli kontrollerlarga emirilishga bardoshlilik nuqtai nazaridan 
katta talablar qo‘yilmaydi. Bunday ‘ollarda 
yassi kontrollerlar 
dan keng ko‘lamda 
foydalaniladi. 
Komandoapparatlar 
deb, katta tok (kuchli tok) elektr apparatlarining 
(kontaktorlarning) boshqarish zanjirlarida ulab-uzishni ta’minlash uchun 
belgilangan uskuna (ji’oz)larga aytiladi. SHushningdek, bunday apparatlar kichik 
quvvatdagi elektr mashinalarini, elektromagnitlarni va boshqa shu kabi 
iste’molchilarni manbaga ulab-uzishda qo‘llaniladi. 

---

Komandoapparatlar qo‘l yordamida ishga tushirilishlari mumkin (boshqarish 
kalitlari, knopkalari; komandokontrollerlar) yoki nazorat etuvchi mexanizm 
yordamida ishga tushirilishi mumkin (yo‘l (masofa) o‘chirgichlari- putevqe 
vqklyuchateli). 
Boshqarish knopkasi
eng oddiy komandoappart hisoblanib, dvigatellarning 
yuritish, to‘xtatish, revers qilishning turli sxemalarini, kuch zanjirlarining 
kommutatsiyasini amalga oshiruvchi kontaktorlarning elektromagnitlari zanjirlarini 
ulab-uzish orqali, boshqarish uchun belgilangan. Boshqarish knopkalari 
o‘zgaruvchan tok elektromagnitlarining zanjirlarini ‘am ulab-uzishni amalga 
oshirishi, uning kontaktlari 60A tokni ishonchli o‘tkazishini ta’minlashi kerak 
degan talabni qo‘yadi. 
Qachonki, maxsus dastur asosida soatiga katta miqdorda ulab-uzish orqali 
bir nechta boshqaruv zanjirlarning kommutatsiyasi talab qilingan ‘ollarda 
komandokontrollerlar
qo‘llaniladi. Amaliyotda boshqarilmaydigan kulachokli 
komandokontrollerlardan keng ko‘lamda foydalaniladi. 
Reostat
o‘zidan elektr zanjiriga kiritiluvchi va o‘z elektr qarshiligi miqdorini 
o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan rezistor bilan kontrollerdan iborat apparatni 
ifodalaydi. 
Belgilanishiga ko‘ra rezistorlar quyidagi turlarga bo‘linishi mumkin: yuritish 
rezistorlari; tormozlash (to‘xtatish) rezistorlari; shuningdek - boshqarish, 
qo‘shimcha, iqtisodiy, razryadli, ballast, yuklama, qizdirish, erga ulash va o‘rnatish 
rezistorlari. 
YUritish, tormozlash, razryadli va erga ulash rezistorlari asosan 
qisqamuddatli rejimda ishlash uchun belgilangan bo‘lib, imkon darajasida kattaroq 
qizish doimiysiga ega bo‘lishlari kerak. Qarshilik qiymatining o‘zgarmasligi nuqtai 
nazaridan katta talab qo‘yilmaydi. Qolgan rezistorlarning barchasi deyarli uzoq 
muddatli rejimda ishlash uchun belgilangan belib, kattaroq sovutish yuzasiga ega 
bo‘lishlari kerak. Bunday rezistorlarning elektr qarshiligi o‘zgarmas (stabil) 
bo‘lishi talab qilinadi. 
Qanday materialdan yasalgan bo‘lishiga qarab rezistorlar-metalldan 
yasalgan, suyuqlik, ko‘mir va keramik rezistorlarga bo‘linadi. 
Belgilanishiga ko‘ra reostatlar
– yurituvchi; yuritib-boshqaruvchi; 
boshqaruvchi, yuklama va qo‘zg‘atish reostatlariga bo‘linadi. YUrituvchi 
reostatlarga qarshiligining o‘zgarmas (stabil) bo‘lishi nuqtai nazaridan qat’iy 
talablar qo‘yilmaydi. Ular qisqa muddatli rejimda ishlash uchun belgilangan. 
Qolgan reostatlarga ularning qarshiligi o‘zgarmas bo‘lishi talabi qo‘yiladi, ular 
uzoq muddatli rejimda ishlash uchun mo‘ljallangan. 
Elektr yuritmalari zanjirlarida ko‘proq metal rezistorli reostatlardan 
foydalaniladi. Ular bilan juftlikda, ulab-uzuvchi apparat sifatida yassi, kulachokli 
va baraban tipidagi kontrollerdan foydalaniladi. 
Sovitish usuliga ko‘ra reostatlar ‘avo bilan sovutiluvchi, yog‘-moy bilan 
sovitiluvchi, moy yoki suv bilan majburiy sovitiluvchi reostatlarga bo‘linadi. 
‘avo bilan sovitiluvchi reostatlarda
ulab-uzuvchi qurilma va rezistorning 
elementlari ‘avoda shunday joylashishlari kerak-ki, eng kichik o‘lchamdagi reostat 
‘am yaxshi darajadagi sovitilishga ega bo‘lishlari kerak. Reostatning tashqi 

---

qoplamasi (kojuxi yoki korpusi) ‘avoning aylanishiga qarshilik ko‘rsatmasligi, 
kojuxning maksimal ‘arorati 160
0
S dan oshmasligi va ulab-uzish apparati 
kontaktlarining ‘arorati esa 110
0
S dan oshmasligi kerak. 
Reostatni tanlash uchun dvigatelning quvvati, uni yuritib yuborish sharoiti, 
yuklama xususiyati va dvigatelpkuchlanishi ma’lum bo‘lishi talab qilinadi. Ushbu 
parametrlarga asosan tegishli tablitsalardan reostat kattaligi va rezistor 
elementlarining nomeri tanlanadi. 
Moy bilan sovitiluvchi reostatlarda
rezistorlarning metall elementlari va 
kontroller transformator moyi solingan idishga joylanadi. Qizish jarayonida katta 
miqdordagi transformator moyi ishtirok etishi reostatning qizish bo‘yicha vaqt 
doimiysini oshishiga olib keladi, bu esa o‘z o‘rnida katta quvvatdagi dvigatellarni 
‘am kichik gabaritdagi reostat yordamida yuritish imkonini beradi. 
Qizish davomida moy parchalanib, unda ‘osil bo‘lgan parchalanish 
ma’sulotlari rezistor o‘tkazgichlari ustiga o‘tiradi va metal bilan moy o‘rtasidagi 
issiqlik ta’sirlashuvini susaytiradi. SHunga ko‘ra moy ‘arorati 115
0
S dan ortmasligi 
kerak.
Bunday reostatlarni tanlash uchun dvigatelp quvvati, statorning nominal 
kuchlanishi sharoitida tormozlangan rotor kuchlanishi, rotorning nominal toki va 
dvigatelpni yuritishdagi sharoit ma’lum bo‘lishi zarur. 
Bir necha ming kilovatt quvvatdagi dvigatellarning burchak tezligini rostlash 
uchun, uzoq muddat katta quvvatda (qariyb 500-600 kVt) ishlovchi reostatlar 
qo‘llaniladi. Bunday ‘olda ‘avo bilan sovitiluvchi reostatning o‘lchamlari juda 
kattalashib ketadi va elementlarda ajralayotgan issiqlikni tarqatish murakkablashib 
ketadi. 3000 kVt quvvatdan katta quvvatlar uchun 
suyuqlik bilan sovitiluvchi 
reostatlar 
dan foydalanish tavsiya etiladi, bunda sovutuvchi material sifatida 
eletkrolit qorishmasi ishlatiladi. Bunday reostatlarning qarshiligi elektrolitga 
tushirilgan elektrodlar o‘rtasidagi masofani o‘zgartirish yoki elektrodlar 
yuzalarini o‘zgartirish hisobiga o‘zgartiriladi. 
Isigan elektrolit suv bilan sovitiluvchi maxsus radiator-trubalar yordamida 
sovutib boriladi.