6-лабаратория иши. Касб танлашда онглилик ва мустақиллик

3. Янги мавзуни баён қилиш.
Режа: 
1. Касб танлашдаги онглилик.
2. Касб танлашдаги мустақиллик.
3. Касб танлашдаги меҳнат шароитлари.
Онг узоқ эволюсион тараққиѐт натижаси сифатида ривожланган бўлиб, 
фақат инсонгагина хосдир. Онгнинг биринчи таърифи унинг турли билимлар 
йиғиндисидан иборат эканлигидадир. Онг одамнинг ўз-ўзини англаш 
жараѐнида намоѐн бўлади. Инсонда онг фикр юритади, онг ости бошқаради. 
Мустақил фикрга эга бўлган инсонгина ҳаѐтда ўз ѐълини тўғри танлай олади. 
Бугунги ѐшларимиз учун ҳам айнан шу хислат жуда муҳимдир. Эндиликда 
ҳеч бир кишининг ҳаѐтини касб-ҳунарсиз тасаввур этиб бўлмайди. Чунки ҳар 
қандай меҳнат фаолиятида мустақил ҳаѐтнинг дастлабки босқичларидан 

---

муваффақиятли ўтган ўсмирларгина касб-ҳунар эгаллашда юқори 
натижаларга эришадилар. Масалан, ўсмир ҳаѐтининг дастлабки йилларида 
оддий ишчи ѐки қишлоқ хўжалигининг бирор соҳасида оддий ходим бўлиб 
ишлаган бўлса, шу ишнинг нозик томонларини билса, ўрганиб борса у 
келажакда ўзининг мустақил фикри билан ўша соҳанинг ажойиб мутахассиси 
бўлиб этишиши мумкин.
―Меҳнат фаолиятини бошлаш учун, - деб ѐзади психолог Е.А.Климов, - 
касб танлашда бу ишга онгли равишда ѐндашмоқ ва уни мустақил равишда 
ҳал қилмоқ керак. Мавжуд иқтисодий туманнинг, давлатнинг кадрларга 
бўлган эҳтиѐжи, танланадиган касб талабларига ўсмирнинг қизиқиши, 
майллари, қобилияти, соғлиғи мувофиқ келиши, меҳнат соҳасида орттирган 
амалий фаолият тажрибаси, меҳнат шароити каби муҳим психологик 
омиллар ҳисобга олинсагина касбни онгли ва мустақил равишда танлаган деб 
ҳисоблаш мумкин‖. 
Инсон табиатига мансуб қонунлар қанчалик хилма-хил ва мураккаб 
бўлмасин, ҳаммасининг ўзига хос ўхшашлик томонлари бор. Уларнинг ҳар 
бири вақти-вақти билан эртами-кечми, лекин албатта, онгли, иқтидорли, 
масъулиятли тадбиркор шахслар томонидан кашф этила боради. Шундай 
экан, инсон зотигагина мансуб бўлган онглилик, мустақилликни, хусусан, 
аждодларимиз 
фикрларига 
суянган 
ҳолда 
ўрганишнинг 
мақсадга 
мувофиқлигини англаб борамиз.
Онгнинг маҳсулдорлиги хотиранинг танлаш қобилиятида ифодаланади. 
Ўсмир ўзи дуч келадиган ўта хилма-хил касблардан ўз эҳтиѐжларини 
қондириш учун меҳнат фаолияти талаб қилган касбларни танлаш учун у ѐки 
бу даражада керакли ҳисобланган касбни онгли равишда танлаб ола билиш 
зарур. Онгнинг саралаш қобилияти қандай касбни танлаш зарур ва у нима 
учун кераклигини аниқлаштиради, агарда ўсмир танлаган касб ўзининг 
психо-физиологик имкониятларига мос келишига ишонч ҳосил қилмаса, 
танлаган касбидан келажакда самара кўра олмайди. Ҳатто ўқувчи ўзини 
мажбурий тайѐрласа ҳам меҳнат фаолиятининг натижаси яхши бўлмайди. 
Шунинг учун ўқувчи қобилиятига мос касб танлаши зарур. Бу касбнинг 
йилдан-йилга мураккаб сирларини қийналмасдан ўзлаштириб бориши талаб 
қилинади.
Ота-она, мактаб жамоасининг амалий йўл-йўриқлари бу борада катта 
аҳамиятга эга. Ўзининг шаклланган онги ва мустақил фикрлари ҳамма 
нарсани ҳал қилади. Энг керакли касбни танлаш пайтида ўқувчиларда шу 
касбга нисбатан чуқур ҳиссиѐтни, меҳрни уйғотиш жуда муҳим. Айниқса, 
пахтачилик механизатори касби кўп қиррали. Мураккаб психологик 
жараѐнларни талаб этувчи касбга ѐшларни тайѐрлашда касбнинг мантиқий 

---

тузилишини ўқувчига ѐшлигидан дастлабки машғулотларда бошлаб 
тушунтириб бориш муҳимдир.
Қадимги юнон донишмандларидан бири Суқротнинг бундан йигирма 
беш аср муқаддам айтган ―Ўзлигингни бил, шунда сен оламни ҳам била 
оласан!‖ деган машҳур фикри бугунги кунимизда ҳам аҳамиятини йўқотгани 
йўқ. Инсон табиатдаги психологик қудрат ва имкониятлар, аслида, бениҳоя 
улкан. Лекин бу психологик имкониятлар кўринишларини (турли қобилият, 
иқтидор, идрок, тафаккур, ижтимоий онг, мустақиллик, дадиллик) ўз вақтида 
илғаб, шакллантириб, такомиллаштириб борилсагина кутилган натижани 
беради.
Маълумки, ўқувчи психологиясидаги баъзан номақбул деб топилган 
томонларни мақбул томонга ўзгартириш жараѐни ўзликни англашга қўйилган 
илк қадам саналади. Ўз-ўзини кузатиш, англаш, назорат қилиш ўз фаолиятига 
танқидий кўз билан қарай билиш, мустақил фикрлаш кабилар номақбулликни 
мақбулликка айлантиришда таянч вазифани ўтайди.
Касб танлашдаги мустақиллик деганда кишининг бу соҳадаги тўла 
дахлсизлиги, ўз ташаббускорлигининг тўла намоѐн бўлиши тушунилади. Бу 
дегани ишни яхши биладиган, тажрибали кишиларнинг кўрсатган ѐъл-
ѐъриқларига, панду насиҳатларига қулоқ солмаслик керак, деган маънони 
англатмайди. Бунда, албатта ўқувчи танлаган касбида фаолият кўрсатаѐтган 
катта ѐшдаги тажрибали кишиларнинг касбий малакаси назарда тутилади.
―Мустақиллик тушунчасини ўжарлик билан аралаштириб юбормаслик 
керак, - деб ѐзади психолог Е.А.Климов, - мустақил одам ўжар кишидан 
фарқли ўлароқ кимнингдир унга берадиган маслаҳатлари ўзини тўғри ѐълдан 
адаштириб қўяди деб қўрқмайди; у ўша маслаҳатларнинг фойдасини 
тушунади, тажрибада синалган фикрларни ўзига қабул қилади, шоша-пиша 
бир хулосага келишга интилмайди‖. 
Касб танлашда онглилик ва мустақиллик боланинг ўз қизиқиши, 
қобилиятлари ва иродавий сифатларига ўзи оқилона баҳо беришни тақозо 
этади. Ўзи-ўзига баҳо бериш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди. 
Шунинг учун мактаб ўқувчилари, ўрта махсус касб-ҳунар таълими 
талабалари фан ўқитувчилари, синф раҳбарлари, касбга ѐълловчи ташхис 
марказлари раҳбарларининг фикрларига қулоқ солиши ва амал қилиши 
муҳим аҳамиятга эга. Чунки ҳар бир педагог ўқувчининг хулқ-атворини, 
қизиқишларини, майлларини, қобилияти ва меҳнатга қай даражада тайѐр 
эканлигини ҳаммадан кўра яхшироқ англайди. Бу борада уларнинг маслаҳати 
ѐшларга фойдали эканлиги аниқ. Онгли равишда касб танлаш деган гапнинг 
маъноси шуки, ҳар бир ўқувчи ўз имкониятларини жамиятимиз эҳтиѐжлари 
билан, унинг ахлоқий тамойиллари билан таққослаб кўриши керак. Бунда 

---

фақат жамиятнинг бугунги кундаги эҳтиѐжлари ва имкониятларини ҳисобга 
олиш билан чекланиб қолмай, шу билан бирга, Ватанимизнинг иқтисодий 
ривожланишини жадаллаштиришга қаратилган тадбирларни назардан 
қочирмаслик керак. Демак, ҳар бир ўқувчи ўзини-ўзи онгли равишда 
бошқара олиши зарур. Бунинг учун, биринчи галда кўп нарсаларни ўзи 
билмоғи керак. Энг аввало, ўз эҳтиѐжлари ва қобилияти, қизиқишлари ва 
хулқ-атворига, изтироблари, ички кечинмалари ва фикр-ўйларига онгли 
муносабатда бўлмоғи керак. Киши ўзини-ўзи фақат меҳнат шароитидагина 
яхши англаши мумкин, яъни касб талабларига ўзидаги билим, маҳорат ва 
малакалар мос келиш-келмаслигини текшириб кўриши зарур. Ўзининг 
жисмоний имкониятларига, ирода сифатларига, жамоа ичида ишлай олиш 
маҳоратига, одамлар билан муомала қилиш маданиятига аниқ баҳо бермоғи 
керак.
Шундай қилиб, ҳозирги замон ишлаб чиқаришида фан-техниканинг 
тараққиѐти натижасида техника, янги технология доимий равишда янгиланиб 
туриши натижасида махсус билимлар ҳам тезда эскириб қолмоқда. Шунинг 
учун янги билимлар ҳар қандай мутахассис учун кундалик талабга ва ҳаѐтий 
эҳтиѐжларга айланиб бормоғи керак. Сиз бирор касбни, масалан, токарлик, 
пахтачилик механизатори ѐки тикувчилик касбини танлар экансиз, аввало, 
Ватанимизда ҳар қандай касб эъзозланишини унутманг. Қолаверса, одамнинг 
обрўси унинг лавозимига ва касбига қараб эмас, балки унинг касбига бўлган 
ижтимоий онгига, мустақил муносабатига ва меҳнатнинг натижаларига қараб 
белгиланади.
4. Дарсни якунлаш. 
1. Янги ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш ва баҳолаш.
1. Касб танлашда онглилик деганда нимани тушунасиз? 
2. Касб танлашда мустақиллик деганда нимани тушунасиз? 
3. Меҳнат шароитларини айтиб беринг. 
4. Нима учун киши ўзининг бутун меҳнат фаолияти давомида ўз 
билимини такомиллаштириб, ўз қобилиятини ривожлантириб бориши лозим? 
5. Ўзингиз танлаган касбингиз ҳақида гапириб беринг. 
2. Уйга вазифа бериш ва иш жойини йиғиштириш.