6. Ички механик кучлар ва кучланганлик

6.Ички механик кучлар ва кучланганлик.
J ismni tashkil qiluvchi elementar zarralar orasida o’zaro ta’sir kuchlari (birlamchi ichki kuchlar) ta’sir qilib, ular jismning yaxlitligini tahminlaydi. Jismga tashqi kuch qo’yilganida elementar zarralar orasida birlamchi ichki kuchlarga qo’shimcha ichki qarshilik kuchlari hosil bo’ladi. Bu kuchlarni ichki kuchlar, yoki zo’riqish kuchlari, yoki qayishqoqlik kuchlari deb yuritiladi. Ular qism deformatsiyasiga qarshilik qiladi, ya’ni jismning dastlabki shakli va o’lchamlarini tiklashga intiladi. Bu ichki kuchlarning qiymati deformatsiya ortishi bilan ichki va tashqi kuchlar muvozanatlashgunga qadar ortib boradi. Agar bu muvozanat sodir bo’lmasa qattiq jismni tashkil qiluvchi elementar zarralar muvozanati, ya’ni ularning o’zaro bog’liqligi buziladi. Natijada jismning tegishli joyida mikroyoriq hosil bo’ladi va jism yemiriladi. Demak, jismning yemirilishining bevosita sababchisi sifatida qiymati molekulalararo o’zaro ta’sir kuchlari kattaligiga erisha oladigan ichki zo’riqish kuchlarini ko’rsatish mumkin. SHuning uchun ularning kattaligini aniqlash muhim masala kasb etadi. Bu maqsadlarda kesish usulidan foydalaniladi. Ichki kuch omillarining har bir alohida turi deformatsiyaning alohida turi bilan bog’liq. Masalan, brus ko’ndalang kesimlarida faqat normal kuch N hosil bo’lib, qolganlari nolga teng bo’lsa, brus cho’zilish yoki siqilish deformatsiyasi ta’sirida bo’ladi.
7.Қаттиқ жисмлар деформастиси. Пластик деформастия. Чузилиш ва сиқилиш. Чузилиш диаграммаси. Бурилиш.
qattiq jismlar kristal holda bo`lib, kristal panjara tugunlarida joylashgan zarralar o`zaro ta`sirlashadi va bu ta`sirlarning teng tashkil etuvchisi nolga teng bo`ladi. Agar qattiq jismga tashqi kuch ta`sir etsa, zarralar muvozanat vaziyatidan siljiydi. Natijada zarralarni o`zaro ta`sir kuchlari zarrani avvalgi joyiga qaytarishga harakat qiladi. Agar siljish uncha katta bo`lmasa, zarralarning o`zaro ta`sir kuchi zarralarni o`z joyiga qaytaradi. Bunday xodisaga elastik deformatsiya deyiladi. Agar tashqi kuch katta bo`lsa zarralarning muvozanat vaziyatidan siljishi katta bo`ladi, natijada zarralarning o`zaro ta`sir kuchi zarralarni avvalgi holatiga qaytara olmaydi. Bu xodisa plastik deformatsiya deyiladi. Demak qattiq jismlarning tashqi kuch ta`sirida shaklini yoki hajmini o`zgarishiga deformatsiya deb ataladi. Deformatsiyani o`zi bir necha ko`rinishga ega. 1) cho`zilish yoki siqilish deformatsiyasi, 2) siljish deformatsiyasi, 3) egilish deformatsiyasi, 4) buralish deformatsiyasi. Cho`zilish deformatsiyasini ko`rib chiqaylik: uzunligi ℓ ko`ndalang kesim yuzi S bo`lgan sterjen olib, uni bir tomonini mahkamlab, ikkinchi tomoniga tashqi kuch ta`sir ettiramiz. Bu kuchga qarama-qarshi yo`nalgan elastiklik kuchi paydo bo`ladi. Demak elastiklik kuchi - bu zarralarning o`zaro ta`sir kuchlarining teng tashkil etuvchisidir. Siqilish va choʻzilish (materiallar qarshiligida) — boʻylama (siquvchi va choʻzuvchi) kuchlar taʼsirida sterjen (toʻsin)ning deformatsiyalanishi. S. va ch.da sterjenning d/ ga qisqarishi (yoki uzayishi) koʻndalang oʻlchamlariga uncha taʼsir qilmaydi. Sterjenning koʻndalang (oʻqiga tik) kesimlarida fakat normal kuchlanishlar o paydo boʻladi. Oddiy (oʻq boʻylab) S. va ch.da bu kuchlanishlar sterjen kesimida tekis taqsimlanadi. S. va ch. materiallarning muhim mexanik xossalari boʻlib, xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlarida (mahsulotlar tayyorlash, bino va inshootlar, koʻpriklar qurish, mashina va stanoklar yasash uchun materiallar tanlashda) albatta hisobga olinadi. Sterjenning ko’ndalang kesimi yuzalarida faqat burovchi momentlargina hosil bo’ladigan deformatsiyalanish holatiga buralish deformatsiyasi deyiladi. Buralish deformatsiyasi amalda juda ko’p uchraydi. Masalan: mashina detallari, inshoot elementlari, vagonlarning o’qlari, tirsakli vallar, fazoviy konstruktsiya elementlari, prujinalarning o’ramlari, boltlar va shunga o’xshashlar buralish deformatsiyasiga qarshilik ko’rsatadi. Mashina va inshoot elementlari buralishga ishlashi bilan birga ayrim hollarda egilish yoki siqilishga ham ishlaydi.