5. Психологик билимларнинг системаси

138.Эмоция психологияси буйича назарий ёндашувлар. Birinchi psixologik fenomenga turlicha nazariya bilan yon­ dashish mumkin. Biologik yondashuv miyadagi jarayonlarni va jismoniy o‘zgarishlarini o'rganadi, masalan, yuz qizarishi, asa- biylashish holatlari kiritilgan. Evolyutsion yondashuv uchun indi- vidning “g'azab” holati geniga ta’siri e’tiborlidir deb keltirilgan. Bugungi kunda shu kabi zamonaviy psixologik yondashuvlar esa psixologiyaning nazariyasini boyitib bormoqda. Ular: Nazariy yondashuvlar; Biologik; Emotsiyalar; Xulq genetikasi; Bixevioristik; Tadqiqot predmeti. Fiziologik jarayonlar asosi- da emotsiya, xotira, sensor tajribaning paydo bo‘lishi. Muayyan genlar yig‘in- disidagi xususiyatlaming tabiiy tanlash jarayonida saqlanishi Genlaming va atrof- muhitning individual farq- lanishga ta’siri Kuzatuv orqali bilimga ega bo'lish. Эмоция [франц. emotion, лот. emoveo – ларзага келтираман, ҳаяжонлантираман] – одам ва ҳайвонларнинг ташқи ва ички қўзғатувчилар таъсирига нисбатан субъектив реакциялари. Эмоция қониқиш ёки қониқмаслик, қувонч, қўрқув ва бошқа(лар) шаклларда намоён бўлади. Эмоция ихтисослашган мия тузилмаларининг фаол ҳолатидан иборат бўлиб, одам ва ҳайвонларда бу ҳолатни минимал ёки максималлаштириш (кучайтириш, такрорлаш) истагини пайдо қилади. Э хусусияти зарур эҳтиёж ва уни кечиктириш имконияти билан белгиланади. Эҳтиёжни кечиктириш эҳтимоли кам бўлганида эмоция салбий (қўрқув, ғазаб) шаклда намоён бўлади. Аксинча уни қондириш эҳтимоли кутилганига нисбатан юқори бўлганида эмоцияга ижобий тус (қониқиш, қувонч) беради. Миянинг турли қисмларига электр токи таъсир эттириш орқали дастлаб ҳайвонларда, кейинчалик одамларда салбий ва ижобий Э. пайдо қиладиган нерв марказлари аниқланади. Бу марказлар, асосан, бош мия пўстлоғининг олдинги қисмида, лимбик тизими (узунчоқ мия, оралиқ мия, ўрта миянинг бир қанча тузилмалари мажмуига, марказий кулранг модада ва гипоталамусда жойлашган. Эмоция ўрганиш, ҳосил бўлган шартли релексларни мустаҳкамлаш жараёнида бениҳоя катта аҳамиятга эга. Эмоция билимларни ўзлаштириш (зеҳн) чегарасини кенгайтиради; хотирани фаоллаштиради, одам ва ҳайвонлар коммункациясида кўшимча восита (мимика, нутқ ёки товуш интонацияси ва бошқа(лар)) бўлади. Одамда олий ижтимоий эҳтиёжлар асосида пайдо бўлувчи дифференцион ва турғун Э. лар, одатда, ҳиссиёт деб аталади. Emotsiya to’g’risidagi yondashuvlar: 1)zamonaviy emotsiya nazariyalari U.Jeyms tomonidan ilgari surilgan 1884 yildagi “Emotsiya nima”maqolasi bilan boshlanadi. 2)Inson hafa bo’ladi, chunki yig’laydi, xursand bo’ladi, chunki kuladi. 3)Djems-Lange nazariyasiga ko’ra:organic o’zgarishlar emotsiya paydo bo’lishining asosiy shartlari deb xisoblaydi..