|
22.Адаптациянинг периферик ва марказий механизмлари. Adaptatsiya (lot. adaptatio – mos-lashuv) – 1) organizmning turli yashash sharoitlariga moslashishi; 2) sezgi a’zolarining o‘ziga ta’sir etadigan qo‘zg‘atuvchilarga moslashishi natijasida ularda sezgirlik darajasining o‘zgarishi (mas, ko‘zning yorug‘lik yoki qorong‘ilikka moslashuvi). Qo‘zg‘atuvchining ta’sir kuchi o‘zgarishi bilan sezgirlik ham o‘zgaradi. Qo‘zgatuvchilar sust ta’sir etganda sezgirlik oshadi, kuchli ta’sir etganda esa kamayadi. A. hodisasi hamma tashqi sezgilar (ko‘rish, eshitish, hid, ta’m, badan sezgisi) ga xosdir. Taktil, harorat, hid va ko‘rish sezgilarida A. kuchli, eshitish va og‘riq sezgilarida ku-cheizdir. Ichki sezgilar (mas, tashnalik, ochlik) ga nisbatan A. hosil bo‘lmaydi. A. organizmning normal hayot faoliyatini saqlab turishini, atrof muhitning turli omillari: temperatura va iqlimning o‘zgarishiga (qarang Iqlimga moslashish), balandlikka (qarang Balandlik kasalligi), ko‘pgina infeksion agentlarga (qarang Im-munitet) moslanishini ta’minlaydi. A. reaksiyasi moddalar almashinuvi intensivligining uzluksiz o‘zgarib turishiga asoslangan. Odam organizmining mos-lashuv reaksiyasi (A. reaksiyasi)ni tez (spesifik) va sekin (nospesifik), tug‘ma (tur evolyutsiyasi jarayonida shakllan-gan) yoki orttirilgan (har bir organizm uchun o‘ziga xos) reaksiyalarga bo‘lish mumkin. Mas, og‘ritadigan omil ta’si-riga javoban oyoq-qo‘lni tortib olish, jismoniy ish qilganda nafas olishning kuchayishi, qon oqimi hamda yurak fao-liyatining tezlashishi va qonning qayta taqsimlanishi, qorong‘ida ko‘z yorug‘lik sezish layoqatining zo‘rayishi – bularning hammasi tug‘ma tez A. reaksiyalaridir. Har bir kishining turli yashash sha-roitlariga moslashish imkoniyati uning irsiyati, yoshi, sog‘lig‘i va boshqalarga bog‘liq.Analizator yagona tizim sifatida ishlaydi, uning barcha bo'g'inlari o'zaro bog'liq va o'zaro tartibga solinadi. Analizatorning deyarli barcha darajalari holati (to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita) retikulyar shakllanish bilan boshqariladi, bu ularning miyaning boshqa qismlari va umuman tanasi bilan birlashtirilgan ularning birlashtirilgan tizimini o'z ichiga oladi. Ushbu integratsion faoliyatda analizatorlarning moslashuvi alohida o'rin tutadi - ularning umumiy xususiyati ularning barcha bo'g'inlarini uzoq muddatli ta'sirchanning doimiy intensivligiga moslashishidir. Adaptatsiya, birinchi navbatda, analizatorning mutlaq sezgirligining pasayishida, ikkinchidan, moslashtiruvchiga kuchi yaqin bo'lgan stimullarga nisbatan differentsial sezgirlikning oshishida namoyon bo'ladi.Adaptatsiya jarayonlari retseptorlari darajasida boshlanadi, analizatorning barcha asabiy darajalarini qamrab oladi. Moslashuv faqat vestibulyar va proprioseptorlarda sezilarli darajada o'zgarmaydi. Ushbu jarayonning tezligiga ko'ra barcha retseptorlar tez va sekin moslashishga bo'linadi. Birinchisi, moslashish jarayoni rivojlangandan so'ng, keyingi neyronga doimiy stimulyatsiya to'g'risida umuman xabar bermaydi; ikkinchisida bu ma'lumotlar sezilarli darajada kamaytirilgan shaklda uzatiladi. Doimiy stimulning ta'siri to'xtaganda, analizatorlarning sezgirligi oshadi. Zulmatda ko'zlarimizning yorug'lik sezgirligini oshirish sababi shu. Analizatorning fiziologik xususiyatlarini efferent boshqarilishi retseptorlarning o'zgarishi (sozlanishi) va tashqi signallarni maqbul idrok etish uchun analizatorlarning asab elementlarining xususiyatlari bilan namoyon bo'ladi. Signallarni qabul qilish sharoitlarini optimallashtiradigan reaktsiyalar majmuasi uzoq vaqtdan beri ma'lum bo'lgan (masalan, tovush stimulyatsiyasi manbasiga nisbatan tanani yoki boshni, ko'zni va quloqlarni holatini o'zgartirish).Retseptorlarga yoki analizatorning har qanday asab qavatining elementlariga tushadigan afferent nerv tolalarining umumiy soni, qoida tariqasida, bir xil darajada joylashgan afferent neyronlar sonidan o'n baravar kam. Bu efferent boshqaruvning nozik va lokal bo'lmagan, aksincha keng va tarqoq bo'lgan muhim funktsional xususiyatini belgilaydi. Gap retseptorlari yuzasining muhim qismining sezgirligining umumiy pasayishi haqida ketmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
