5-Mavzu: O’lchash usullari va vositalari. Reja

Etalon deb kattalikning ulchamini xosil kilish, saklash va uni boshka ulchash vositalarpga uzatish uchun xizmat kiladigan ulchovlarga aytiladi. Kattalikning birligi etalondan razryad etalonlariga uzatiladi, ulardan esa pogonasimon tarzda ishchi ulchash vositalariga uzatiladi. Etalonlarning tabakalanish pogoiasi kuyidagicha joylashgan:

■ birlamchi etalonlar;

• 
  ikkilamchi etalonlar;
  
• 
  ishchi etalonlar.
  

Zamonaviy ilm-fan yutuklarini kullagan xolda, mazkur ulchashlar soxa sila gi mavjud bulgan imkoniyat doirasida va eng yukori aniklikda kattalikning birligini xosil kiluvchi etalonga birlamchi etalon nomi berilgan. Birlamchi etalon milliy (davlat) yoki xalkaro bulishi mumkin.

Milliy etalon biror bir davlat (mamlakat) doirasida dastlabki ulchov sifatida milliy metrologiya organi tomonidan tasdikdanadi. Uzbekiston Respublikasida ushbu organ sifatida, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish buyicha milliy markaz -Uzdavstandart xisoblanadi.

Xalkaro etalonlarni "Ogirlik va ulchovlar buyicha xalkaro byuro" saklaydi (OUXB) va u bilan boglik barcha masalalarni xal etadi. OUXB faoliyatidagi eng muxim va mas’uliyatli vazifalaridan biri, turli davlatlarning yirik va katta kulamga ega bulgan metrologik laboratoriyalaridagi milliy etalonlarini xalkaro etalonlar bilan muntazam va xalkaro mikyosda takkoslash xisoblanadi. SHuningdek ulchashlarning ishonchliligini, anikdigini va birligini ta’minlash maksadida uzaro takkoslovlar xam muxim vazifalar katoriga kiradi. Bu esa xalkaro iktisodiy alokalarning eng asosiy talablaridan sanaladi. SI tizimidagi asosiy kattaliklarning etalonlari bilan bir katorda, xosilaviy kattaliklarning etalonlari xam takoslanib turadi. Takoslash amallari belgilangan muddatda, davriy ravishda bajariladi. Masalan, metr va kilogramm etalonlari xar 25 yilda.

elektr va yorutlik kattaliklarining etalonlari esa xar 3 yilda takkoslab turil adi.

Birlamchi etalonga ikkilamchi va boshka razryaddagi barcha etalonlar "buysunadi".

Birlamchi etalon orkali kiymati aniklanadigan etalonga ikkilamchi etalon nomi berilgan.

Ba’zi xollarda nafakdt vakt mobaynida uzgarmas, doimiy bulgan parametrlarni, balki uzgaruvchan boshka parametrlarni, xususan, keng kulamdagi davriy yoki impulьsli chaststalarni ulchash lozim buladi.

Mana shunday, ayrim sharoitlar uchun birlikni kayta yaratadigan va

shu sharoitlar uchun birlamchi etalonning urnini bosadigan etalon -
maxsus etalondan foydalaniladi. Maxsus etalon yordamida yaratilgan
birlik birlamchi etalon yordamida yaratilgan birlikka moe bulishi
kerak. Etalonlarning tabakalanish chizmasi 7.2-raсmda keltirilgan:

Mamlakatda rasmiy ravishda asos kilib tasdiklangan birlamchi yoki maxsus etalonga davlat etaloni nomi beriladi. Davlat etalonining saklanganligini tekshirish uchun va yukrlganida yoki buzilganida urnini bosadigan etalon xam mavjud. Bu etalonga Guvo.x etalon nomi berilgan. Odatda davlat etaloni birlikni yarata olmaydigan xollardagina ushbu etalondan foydalaniladi..

Nusxa etalon ishchi etalonlarga birliklar ulchamlarini uzatishga muljallangan ikkilamchi etalon xisoblanadi. Takkoslash etaloni xam ikkilamchi etalon bulib, undan biror sababga kura bir-biri bilan bevosita solishtirib bulmaydigan etalonlarni takkoslash uchun foydalaniladi.

Yukori aniklikka ega bulgan namunaviy ulchash vositalariga va ayrim xollarda juda katta aniklikka ega bulgan namunaviy ulchash zositalariga birlikning ulchamini uzatish uchun ishchi etalon kullaniladi.

Etalon sifatida tasdiklangan ulchash vositalarining tuplamiga kiruvchi ulchash uskunalariga esa etalon uskunasi nomi berilgan.