5-Mavzu: O’lchash usullari va vositalari. Reja

5.4. O’lchash vositalari va ularning turlari.
Ma’lumki, ulchashni biror bir vositasiz bajarib bulmaydi.

Ulchash vositasi deb ulchashlar uchun kullaniladigan va me’yorlangan metrologik xossalarga ega bulgan texnikaviy vosita ga yoki ularning majmuasiga aytiladi.

Ulchash vositalarining turlari xilma-xil. Ular sodda yoki murakkab, anikligi katta yoki kichik bulishi mumkin. Ulchash vositalari me’yorlangan metrologik xossalarga ega bulishlari lozim va bu metrologix xossalar davriy ravishda tekshirilib turiladi. Ulchash amalida ulchanayotgan kattalikning kiymati tugri aniklanishi aynan mana shu ulchash vositasining tugri tanlanishiga va ishlashiga boglik.

Ulchash vositalarining namoyondalari sifatida kuyidagilarni keltirishimiz mumkin:

• 
  ulchovlar;
  
• 
  ulchash asboblari;
  
• 
  ulchash uzgartkichlari;
  
• 
  ulchash kurilmalari;
  
• 
  ulchash tizimlari.
  

Ulchovlar - keng tarkalgan ulchash vositalaridan xisoblanadi.

Ulchov deb, kattalikning anik bir kiymatini kosil kiladigan, saklaydigan ulchash vositasiga aytiladi. Masalan, taroei toshi, elektr karshiligi, kondensatori va shu kabilarni ulchovlarga misol kilio olishimiz mumkin.

Ulchovlarning turlari va xillari kup. Standart namunalar va namunaviy moddalar xam ulchovlar tur kum i.a kiritilgan.

Standart namuna - modda va materia tlarning xossalarini va xususiyatlarini tavsiflovchi kattaliklarni kosil kilish uchun xizmat kiladigan ulchov sanaladi. Masalan, gadir-budurlikning namunalari, namlikning standart namunalari.

Namunaviy modda esa, muayyan tayyorlash sharoitida xosil buladigan va anik xossalarga ega bulgan modda sanaladi. Masalan, "toza suv", "toza metall" va xokazolar. 'Toza rux" 420°S temperaturani kosil kilishda ishlatiladi.

Ulchovlar kup kiymatli (uzgaruvchan karshiliklar, millimetrlarga bulingan chizgich) va bir kiymatli (tarozi toshi, ulchash kolbasi, normal element) turlarga bulinadi Ba’zan ulchovlar tuplamidan xam foydalaniladi.

Kattalikning ulchamini kosil kilish va foydalanishda kuyidagi katorni yodda tutishimiz lozim buladi:

Ishchi ulchash vositalari, namunaviy ulchash vositalari, ishchi etalon, solishtirish etaloni, nusxa etalon, ikkilamchi etalon, maxsus etalon, birlamchi etalon va davlat etaloni.

Fan va texnikaning eng yukori saviyasida anikdik bilan ishlangan namunaviy ulchovlar etalonlar deb ataladi.

Etalonlar ishlatiladigan va davlat etalonlariga bulinadi.

Davlat etalonlari namunaviy ulchov va asboblarni tekshirishda kullaniladi xamda Davlat standarti idoralarida sakdanadi.

Xrzirgi vaktlarda respublikamizda Milliy Etalon Bazasini yaratish, shakllantirish borasida keng kulamdagi ishlar olib borilayotir (bu xakda keyingi mavzularda fikr yuritamiz)

Ulchash asbobi deb ulchash ma’lumoti sigaalini kuzatish (kuzatuvchi) uchun kulay kurinishda (shaklda) ishlab chikarishga muljallangan ulchash vositasiga aytiladi.

Ma’lumotni tavsif etishiga karab ulchash vositalari kuyidagilarga bulinadi:

1. 
   SHkalali ulchash vositalari;
   
2. 
   Rakamli ulchash vositalari; Z.Uziyozar ulchash vositalari.
   

7.1-rasmda uziyozar asbobning kinematik sxemasi keltirilgan. Bu kabi asboblar texnologik jarayonlarni masofada turib tekshirish va nazorat kilish uchun keng kullaniladi.

7.1-rasm. Uziyozarasboblar a)uzluksizyozuvliuziyozarasbob; b) nuktali uziyozar asbob. Bunda: