|
Etalonlarnint yaratilish tarixi
Eng kadimiy ulchovlar taxminan 5000 yil mukaddam, Vavilonlik olimlar tomonidan yaratilgan. Ular ulchovlarni uzunlik birligi asosida olishga kelishganlar. Krlgan birliklarni kuyidagicha keltirib chikarganlar: yuza birligi - tomonlari uzunlik birligiga tent bulgan kvadrat; xajm - kirralari uzunlik birligiga tent bulgan kub; ogirlik birligi - birlik xajmni tuldiruvchi suvning ogirligi. Bu usha davrga nisbatan juda ulkan yangilik edi. CHunki bunda turli kattaliklarning birliklari uzaro boglikdikda kurilishi mumkin edi.
Oradan kup asrlar va ming yilliklar utdi. Vavilon va boshka davlatlar tarkalib yoki parchalanib ketdi. Madaniy rivojlanishda birmuncha turgunlik xukm surdi. Ilmiy va madaniy rivojlanish sekin asta Markaziy Osiyo tomon surila boshladi. Markaziy Osiyo, ayniksa Movorounnaxrda ajdodlarimiz ilmiy va madaniy rivojlanishni butun dunyoga urnak bula oladigan darajada amalga oshirdilar. Kuplab asarlar yozildi. Afsuski, bu asarlarning aksariyati turli boskinchilik urushlari davrida yuk bulib ketgan. Lekin, shu asarlar bir necha yuz yillar davomida dunyoning yirik ilm dargoxlarida ukuv darsliklari va kullanmalari sifatida foydalanilganligi kozirda ma’lum.
Olimlarimiz kuprok tabiiy va antropometrik birliklarga axamiyat berishgan. Ba’zi bir birlik ulchamlari boshka davlatlarda xam tadbik etila borgan. Masalan, Kadimgi Rusь va boshka Yevropa davlatlaridagi ulchash birliklari arshin (forscha "arsh" - tirsa k), sajenь G'sarjin" - uch tirsak) shular jumlasidandir.
Yillar utgan sari, xalkaro ijtimoiy va iktisodiy alokalar yangi pogonalarga kutarildi va xalkaro kelishuvlar asosida yaratilishi lozim bulgan birliklarga extiyoj tobora ortdi. Va nixoyat, XVIII asrning oxirlariga kelib bu muammo uta dolzarb axamiyat kasb eta boshladi.
Xush, yaratiladigan ulchovlar tizimi kanday bulishi kerak edi?
-Eng avvalo, xar bir ulchov bir nechta davlatlar uchun umumiy tavsifga ega bulishi lozim edi.
•Ulchovlarning doimiy va uzgarmas bulishi uchun ular tabiiy bulishi lozim edi. SHunda, agar yaratilgan namuna (etalon) yukrlsa, uni yana kaytadan tiklash, ya’ni tabiatdan olish imkoniyati sakdanib kolardi.
•Ulchovlar uzaro bir tizimda boglangan bulishi kerak edi.
1790 yilning 8 mayida, Frantsiya Milliy majlisi ulchovlar tizimini yaratish borasida reforma utkazib, dekret kabul kildi. Bunga boglik amallarni bajarish fanlar akademiyasi zimmasiga yuklandi. Mashxur va tanikdi olimlardan iborat maxsus komissiya tuzildi. Bu komissiya "Barcha davrlar va xamma xalkdao uchun" shiori ostida faoliyat yuritdilar.
Komissiya oldidagi muxim ^ vazifa Parij meridiani buyicha Lyunkern va Barselona shaxarlari orasidagi masofani anik va bir yunalishda ulchash edi. Aynan shu ikki shaxarning olinishiga sabab, ularning ikkovi xam dengiz satxida va bir Parij meridianida yotar edi.
Vazifani bajarish akademiklar Meshen va Delambrlarga topshirildi. Bu ishni bajarishga 6 yil vakt ketdi. Tekis joylarda bevosita, past-baland joylarda esa kup uchburchak shakllari yasalib, uning bazis tomoni buyicha tugri masofa anikdanar edi.
Ulchashlar tugaganidan sung, olimlar yangi ulchovning uzunligini xisoblab chikardilar. Bu uzunlik Parij meridianinig kirk milliondan bir ulushiga tent edi. Yangi uzunlik birligiga metr ("metron" - grekcha ulchov) nomi berildi. Aynan mana shu birlik metrik birliklar tizimining a sosi bulib xisoblandi.
1869 yil Peterberg akademiyasi dunyodagi barcha yirik ilm dargoxlariga metrni kayta kurib chikish xususida kuyidagicha murojaat kildilar:
«Ilm-fan yutukdariga suyanib, Metr-Er meridiani choragining un milliondan bir ulushi degan ta’rifdan voz kechish lozimdir. CHunki takomillashtirilgan tarzdagi keyingi utkazilgan akix, ulchashlar natijalari xar xil bulgan. Lekin kar bir kayta ulchashdan sung metrning uzunligini uzgartirish yul kuyib bulmaidigan xolatdmr».
Buni xisobga olgan xolda Peterburg akademiyasi Frantsiya arxivida saklanayotgan metrning dastlabki xolida nusxalarini tayyorlash va turli davlatlarga berishni taklif etdi.
1875 yil Parijda xalkaro konferentsiya chakirildi. 17 davlat vakillari metrik tizimni xalkaro sifatda tan olish buyicha metrik konventsiyani (shartnomani) imzoladilar. Aynan shu konferentsiyada Xalkaro ogirlik va ulchovlarning byurosi tashkil etildi. 1889 yili xalkaro komissiyaning kuzatuvi ostida platina va iridiy kotishmalaridan 34 dona metr etaloni va 43 ta kilogramm etaloni tayyorlandi. SHulardan №28 va №11 metr etalonlari xamda №12 va №26 kilogramm etalonlari Rossiyaga berildi.
1967 yili eng zamonaviy asboblar bilan Yer meridianinig kirk; milliondan bir ulushi anikdandi va natijaga kura Frantsiyadagi arxiv metr meridional metrdan fakat 0,2 mm kiskdrok ekan.
Platina-iridiydan tayyorlangan metr etalonining xatoligi 1-1L10-7 metr bulib, asrimizning boshidayok bu e’tirof etilgan edi. I960 yilda ogirlik va ulchovlar buyicha XI Bosh konferentsiya atom nurlanishlarining spektral chiziklari tulkin uzunliklarining doimiyligi asosida kripton metr etaloniga ta’rif berildi. Undagi xatolik 510"9 metr ga tent edi.
Birok koemik asrda bu xam koniktirmadi va 1983 yil, ogirlik va ulchovlar buyicha XVII Bosh konfereshdiyada metr etaloniga yangi ta’rif berildi: metr - yoruglik nurining vakuum sharoitida sskundning 1/299792458 ulushidagi bosib utgan masofasiga tent.
Massa birligiyushg etaloni xam kizik tarixga ega. "Arxiv kilogramm" 1872 yilda tayyorlangan bulib, toza suvning 4°S data 1 dm3 xajmga tutri keladigan massasiga teng xisoblangan. U balandligi va diametri 39 mm ga teng bulgan platina tsilindrdan iborat. Undan olingan nusxalar esa platina-iridiy krtishmasidan tayyorlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
