5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

UCHINCHISI ISTISNO QONUNI
Uchinchisi istisno qonuni tushunchalar o’rtasidagi zid munosabatlarni ifodalaydi. Uchinchisi istisno qonuniga binoan, ayni bir buyum yoki hodisa to’g’risida aytilgan bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki fikr, hukmlardan biri hamisha chin bo’lib, ikkinchisi yolg’ondir, ularning ikkalasining ham bir vaqtda va ayni bir munosabatda chin bo’lishi mumkin emas. Demak, bu qonun ikki qarama-qarshi fikr, hukmlardan biri chin, ikkinchisi esa yolg’on ekanligini tanlab olishni taqozo qilib, uchinchi – o’rtanchi, oraliq yo’l, imkoniyatni istisno qiladi. Boshqacha aytganda, uchinchisining bo’lishi mumkin emas yoki uchinchisi yo’q, berilmagan. Masalan: Uzoqdan ko’ringan odam yo erkak, yo ayoldir. Aniq javobingni ayt: sevasanmi, sevmaysanmi? Bu mulohazalar berilgan ikki holatdan faqat bittasini tanlab olishni taqozo etadi, uchinchi yo’l, holat esa bo’lishi mumkin emas.
Alohida olingan yakka buyumga nisbatan bir xil vaqt va munosabat doirasida o’zaro zid fikr bildirilganda. Formulasi: A yoki A emas C hojat yo’q. Misol bilan ko’rib chiqamiz.
Toshkent – o’zbekistonning poytaxti.
Toshkent – o’zbekistonning poytaxti emas.
Izoh o’rnida aytish mumkinki, bu mulohazalar birgalikda chin ham, xato ham bo’la olmaydi. Ulardan biri chin, ikkinchisi xato, uchinchi mulohazaga o’rin yo’q. Uchinchisi istisno qonunini bilish muhokama yuritishda to’g’ri xulosa chiqarish uchun muhim bo’lib, o’zaro zid qarashlarni aralashtirib yuborishga yo’l qo’ymaydi.
ETARLI ASOS QONUNI
Etarli asos qonuniga binoan, har qanday chin, haqqoniy fikr, hukm, bilim asoslangan, isbotlangan, dalillangan bo’lishi, buning uchun esa ular etarli, to’liq asoslar, dalillar, fikrlar, argumentlarga ega bo’lishi lozim. Demak, mulohazalar haqqoniyligini asoslash, isbotlashning yagona vositasi dalillar, asoslar, faktlar va argumentlardir. Asoslanganlik esa to’g’ri tafakkurning muhim talabidir. Zotan, asoslangan, isbotlangan fikr to’g’ri fikrdir. Asoslanmagan, isbotlanmagan fikr esa yolg’ondir.
Inson tafakkuriga xos bo’lgan bu qonunni birinchi marta nemis faylasufi va matematigi G.Leybnits ta’riflab bergan. Uning ta’kidlashicha, barcha mavjud narsalar o’zining mavjudligi uchun etarli asosga ega. Har bir buyum va hodisaning real asosi bo’lgani kabi, ularning in’ikosi bo’lgan fikr-mulohazalar ham asoslangan bo’lishi kerak. Etarli asos qonunining bu talabi quyidagi formula orqali ifodalanadi: “Agar B mavjud bo’lsa, unda uning asosi sifatida A ham mavjud”.
Etarli asos uchun olingan dalillar, faktlar miqdori o’rganilayotgan ob’ektning tabiati va xarakteriga bog’liqdir. Ular haddan tashqari ko’p ham yoki, aksincha, kam ham bo’lmasligi kerak. Eng muhimi, ular to’g’ri, haqiqiy, ob’ektiv, ishonarli bo’lishi lozim. Asoslar o’rtasida sabab-oqibat bog’lanishlari mavjud bo’lishi kerak. Masalan, “bu kishi bemor”, degan mulohazani “U shifoxonada davolanyapti”, degan fikr bilan asoslash mumkin.
Ob’ektiv borliq, undagi buyum va hodisalar inson ongida tushunchalar yordamida, ular orqali aks etadi, bilib olinadi. Tushuncha tafakkurning eng dastlabki, sodda shakli, real borliqning inson ongidagi g’oyaviy timsolidir.