|
Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад Форобий (873-951 йй.)
Фороб (Ўтрор) яқинидаги Васиж шаҳарчасида таваллуд топган. Дамашқда вафот этган. Ўрта Осиёнинг йирик қомусий олимларидан бири, Шарқ уйғониш даврининг энг кўзга кўринган арбоби, Шарқ фалсафасининг отаси Форобий аввал Фороб, Бухоро ва Самарқандда билим олди ва турли тилларни ўрганди. Бағдодга келгач фаннинг турли соҳалари бўйича билимларини чуқурлаштиришда давом этди. У илмий даражасини оширгач, фаннинг деярли барча соҳаларини эгаллаб, 160 дан ортиқ асар ёзди. Форобийнинг риёзиёт, фалакиёт, табобат, мусиқа, фалсафа, тилшунослик ва адабиётга оид асарлари бутун оламга машҳур бўлди. У ёзган "Аристотелнинг "Метафизика" асари мақсадлари ҳақида", "Тирик мавжудот аъзолари ҳақида", "Мусиқа китоби", "Бахт-саодатга эришув ҳақида", "Сиёсат ал Мадания" ("Шаҳарлар устида сиёсат юргизиш"), "Фозил одамлар шаҳри", "Масалалар моҳияти", "Қонунлар ҳақида китоб", "Тафаккур юргизиш мазмуни ҳақида", "Мантиққа кириш ҳақида китоб", "Фалсафанинг моҳияти ҳақида китоб" ва бошқа асарлар буюк олимнинг илм ва дунёқараш доирасининг беқиёс даражада кенглиги ва чуқурлигидан далолат беради. Шунингдек, Фаробийнинг «Илмларнинг келиб чиқиши ва таснифи», «Фалсафага изоҳлар», «Катталарнинг ақли ҳақида сўз», «Жон (руҳ) нинг моҳияти ҳақида рисола», «Инсон аъзолари ҳақида рисола» «Ҳажм ва миқдор ҳақида сўз», «Хаттотлик ҳақида китоб», «Шеър ва қофиялар ҳақида сўз», «Уруш ва тинч турмуш» сингари асарлари аллома қизиқиш доираси, маънавий оламининг нечоғлик кенглиги, беҳудудлигидан нишона бериб туради. Шу боисдан бўлса керак, дунё олимлари ҳамма замонларда ҳам улуғ ватандошимиз илмий меросига катта ҳурмат, қизиқиш билдириб, унинг илмий мероси сарчашмаларидан баҳраманд бўлиб келадилар. Форобий фаннинг назарий ва фалсафий томонларини ёритишга ҳаракат қилган. У Платон, Аристотелнинг барча фалсафий, табиий, илмий асарларига, Птолемейнинг осмон жисмлари ҳаракати, Александр Афродийнинг руҳ ҳақидаги психологиясига оид, Галеннинг тиббиёт бўйича асарлари, Эпикур, Зенон, Евклид рисолаларига тақриз ва шарҳлар ёзди. Агар илм-фан ривожидаги ўзининг қўшган буюк хизматлари учун Аристотел "Биринчи муаллим" унвонига сазовор бўлса, Форобий донишмандлиги, Аристотелни яхши билганлиги, қомусий ақли ва илм-фан тараққиётига қўшган катта ҳиссаси учун "Ал-муаллим ас-Соний” - "Иккинчи муаллим", "Шарқ Аристотели" деган мўътабар унвон олди. Форобийнинг "Инсон танасининг аъзолари ҳақида"ги рисоласи тиббиёт илмининг мақсад ва вазифаларини аниқлашга бағишланган. "Астрологиянинг тўғри ва нотўғри қоидалари ҳақида"ги рисоласида астрологларнинг руҳий ва ижтимоий ҳодисалар ва жараёнларни осмоний жисмлар ҳақидаги илмий тахминларига асосланган фаолиятини, ёлғон тасаввурлар ва уйдирмалардан фарқлаш зарурлигини таъкидлайди. Олимнинг кўп жилдли "Мусиқа ҳақида катта китоб" асари мусиқа илмининг катта билимдони, созанда ва ажойиб бастакор ҳамда янги мусиқа асбобининг ихтирочиси ҳам бўлган. У бу асари билан шарқдаги биринчи Уйғониш даврининг йирик мусиқашуноси сифатида машҳур бўлган. Фаробий мусиқа илмини назарий ва амалий тармоқларга, куйларнинг ички тузилиши, қонуниятларини ҳисобга олиб, таълиф ва илми иқога ажратган. Бу асарида, шунингдек, умуман Шарқда, хусусан ўзбек халқида қўлланилган ва ҳамон қўлланилаётган рубоб, танбур, ноғора, уд, қонун, най каби чолғулар ва уларнинг куй ижро этиш қоидалари батафсил баён этилган. Олимнинг ўзи айни чоғда моҳир созанда, мусанниф, яъни бастакор, янги мусиқа чолғуларининг, жумладан, қонун чолғусининг ихтирочиси ҳам бўлган. Анча танаффусдан кейин қонун чолғусини ўзбек созандалари яна қўлга олдилар, эндиликда бу чолғуда мақом ва халқ куйларимиз, бастакорларимиз яратган янги мусиқий асарлари ижро этилмоқда. Фаробий мусиқага инсон ахлоқини тарбияловчи, сиҳат-саломатлигини мустаҳкамловчи восита деб қараган. Унинг мусиқа соҳасида қолдирган мероси умуман жаҳон мусиқа маданияти тарихида, хусусан, ўзбек мусиқа маданияти тарихи оламшумул аҳамиятга эга. Бинобарин, қадимий ўзбек мусиқасининг, жумладан мақомларимиз ва мақомшунослигимизнингтеран негизлари ал-Фаробий қолдирган ўша бой хазинага бориб туташади ва ундан озиқланади. Ўрта аср фанининг ривожи ва тараққиётида Форобийнинг илм таснифи бўйича олиб борган илмий ижодий ишлари ғоятда қимматлидир. У "Илмларни келиб чиқиши ҳақида", "Исмларнинг таснифи ҳақида" ва бошқа рисолаларида ўша даврда маълум бўлган 30 га яқин илм соҳасининг тартиби, таснифи ва тафсилотини беради.
Бугина эмас, бу буюк аждодимиз мантиқ, тилшунослик, ахлоқ, давлатни бошқариш, таълим-тарбия, маърифат, диний эътиқод, уруш ва яраш каби ижтимоий-сиёсий мавзуларда ҳам бой илмий мерос қолдирган. Айрим маълумотларга қараганда, ал-Фаробий 70 дан ортиқ тилни билган ва кўпгина тиллардаги энг муҳим асарларни аслиятда мутолаа қилган. У билим олишда диний ва лисоний тўсиқ бўлишини тан олмаган, мусовий ва исовий динларга эътиқод қилувчи олимлар билан олимларча дўстона муносабатда бўлган ва ҳамкорлик қилаверган. Унинг фикрича, маърифатли бўлишдан мақсад маънавий етукликка эришмоқдир. Форобийнинг илмий - фалсафий мероси халқимизнинг буюк маънавий бойлиги сифатида асрлар оша авлодлар учун муҳим ижод манбаи бўлиб хизмат қилиб келмоқда.
Do'stlaringiz bilan baham: |
