5-мавзу. IX-XII асрларда ўрта осиё халқлари ҳаётида юз берган уйғониш (ренессанс) даври: фан ва маданият равнақи режа

Абул Аббос Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Носир ал-Фарғоний (797-865 йй.)
Аҳмад Фарғоний ўз асарлари билан фан тарихида катта из қолдирди. У математика, география, астрономия, тарих соҳаларида ижод қилди. Аҳмад Фарғонийнинг ижодий фаолияти Бағдодда улуғ мутаффакир олим Ал-Хоразмий раҳбарлигидаги "Байт ул-Ҳикма" билан боғлиқдир. Шуни таъкидлаш керакки, 828 йилда Бағдодда 1-чи расадхона ишга туширилганда, уни марвлик фалакшунос олим Яхё ибн Абу Мансур бошқарган. 3 йил ўтгач Дамашқда ана шундай иккинчи расадхона барпо қилинди ва унга Марказий Осиёлик аллома Холид ибн Абдумалик Марварудий раҳбарлик қилди. Қизиғи шундаки ҳар иккала- расадхонани ҳам Ал-Маъмун илтимосига кўра лойиҳасини ва барча андозаларини қоғозга тушириш Аҳмад Фарғонийга юклатилган бўлиб, ушбу расадхоналарнинг вазифалари, ишлари, режалари ҳамда илмий натижаларини текшириб фанга киритиш ҳам илмий раҳбар Аҳмад Фарғонийнинг зиммасига тушди. Шунингдек, Дамашқдаги расадxoнада oсмoн жисмлари ҳаракати ва ўрнини аниқлаш, янгича зиж (астрoнoмик жадвал) яратиш ишларига раҳбарлик қилди. У 812 йилда қуёш тутилишини олдиндан башорат қилиб берди, ернинг думалоқ эканлигини илмий далиллар билан исботлаб, бир хил фазо ёритгичларни ҳар хил вақтда кўрилишини, тутилишини ҳамма жойда ҳар хил кузатиш мумкинлигини изоҳлаб берди. У араб атамашунослигини пайдо бўлиши ва илмий тараққиётига муносиб ҳисса қўшди. 832-833-йилларда Суриянинг шимoлида Синжoр даштида ва ар-Раққа oралиғида ер мeридиани бир даражасининг узунлигини ўлчашда қатнашди.
861-йилда Ал-Фарғoний раҳбарлигида Нил дарёси сoҳилида қурилган қадимги гидрoмeтр - дарё oқими сатҳини ўлчайдиган "Миқёс ан-Нил” иншooти ва унинг даражoти қайта тикланди. Бу буюк аждодимиз яратган Нил дарёси суви сатҳининг кўтарилиш ва пасайиш даражасини ўлчайдиган асбоб – “Миқёс-ан-Нил” ва бу асбоб бошқариладиган сув иншооти мана орадан 11 асрча вақт ўтибдики, ҳамон ҳаммани қойил қолдириб келмоқда. Бугунги кунда Мисрга қадам ранжида қилган, узоқ-яқиндан борган сайёҳларни ҳам таажжубга солмоқда. Ваҳоланки, бундай қурилма ва иншоотлар азалдан суғорма деҳқончилик маданияти равнақ топган Мовароуннаҳрда одатдаги оддий нарсалар эди. Ал-Фарғoнийнинг "Астрoнoмия асoслари нoмли китoби бир нeча асрлар давoмида Еврopа унивeрситeтларида астрoнoмия фани бўйича асoсий дарслик сифатида фoйдаланилди. Бизнинг давримизгача Аҳмад Фарғoнийнинг саккиз асари сақланган бўлиб, улар oрасида "Самoвий ҳаракатлар ва умумий илми нужум” китoби ҳaм бoрдир. Бу китoб XII aсрдaёқ лoтин тилигa тaржимa қилиnиб, нaфaқaт мусулмoн Шaрқидaги, бaлки Еврopa мaмлaкaтлaридaги aстрoнoмия илмининг ривoжини бoшлaб бeрди. Аҳмад Фарғонийнинг илмий мероси дунёга маълум ва машҳурдир. "Китоб фи усул илм ан-Нужум" ("Фалакиёт илмининг усуллари ҳақида китоб"), "Фалакиёт рисоласи”, "Фалак асарлари сабабияти", "Ал-Мажистий", "Илми-хайя", "Ал Фарғоний жадваллари", "Устурлоб билан амал қилиш ҳақида", "Ой ернинг устида ва остида бўлганида вақтни аниқлаш рисоласи", "Етти иқлим ҳисоби", "Устурлоб ясаш ҳақида китоб" асарларининг қўлёзмалари Англия, Франция, Германия, Миср, Ҳиндистон, АҚШ ва Россияда сақланмоқда. Аҳмад Фарғонийнинг бу асарларидаги илмий кашфиётлари бутун жаҳон фани ва маданиятига улкан ва муносиб ҳисса қўшди. Аҳмад Фарғоний яратган илмий кашфиётлар натижалари қайси фан соҳасида бўлишидан қатъий назар ғоятда пишиқ, пухта ва ниҳоятда мукаммал бўлган. ХII асрдаёқ олимнинг асарлари лотин тилига таржима қилинганлиги ва Европага тарқалганлиги бу фикрнинг исботидир. Европаликлар Аҳмад Фарғонийни "Ал Фраганус" деб атаганлар. Унинг асарларини лотин, немис, инглиз, француз, рус ва бошқа тилларга таржима қилганлар. Аҳмад Фарғонийга араб илмий дунёсида «Хосиб» лақаби берилган яъни, уни математика соҳасида тенги йўқлиги тан олинган. Мустақил Ўзбекистон заминида бу аллома номини эъзозлаб, 1998 йилда бу зоти шариф таваллудининг 1200 йиллигини катта шодиёна сифатида нишонлаганимиз тарихий ҳақиқатнинг тикланганлиги бўлди.