5. mavzu: iqlim o’zgarishi sabablari, issiqxona effekti mexanizimi va xavflar reja

№5. MAVZU: IQLIM O’ZGARISHI SABABLARI, ISSIQXONA EFFEKTI MEXANIZIMI VA XAVFLAR
Reja

1. 
   Iqlim o’zgarishining tabiiy va antropogen sabablari
   
2. 
   Atmosferadagi issiqxona gazlari kontsentratsiyasi o’sishi.
   
3. 
   Yerdan foydalanishdagi o’zgarishlar va urbanizatsiya.
   

Tayanch iboralar: Iqlim o’zgarishining tabiiy va antro’ogen sabablari; issiqxona samarasi; issiqxona gazlari; issiqxona gazlarini emissiyasi; boshqarilmaydigan issiqxona samarasii; urbanizatsiya va yerdan foydalanishning o’timallashtirish.
Sayyoramiz iqlimi doimiy ravishda o’zgarib bormoqda. Geologik ma’lumotlarga yondashgan holda turli geologik davrlarda dunyo miqyosidagi o’rtacha harorat +7 dan +27^oC gacha tebrangan. Hozir Yerning o’rtacha harorati taxminan +14^oC ni tashkil etadi va maksimumdan ancha uzoq. Biroq, olimlar, davlat rahbarlari va jamoatchilik xavotirda, nega? Chunki, iqlimning tabiiy o’zgarishlarga yana bir muhim omil– antropogen (inson faoliyati natijasi) ta’siri iqlim o’zgarishiga yildan-yilga ko’proq tahdid solayotgani qayd etilmoqda.
Tabiiy sabablar. Iqlim o’zgarishining tabiiy omillariga Yerning o’z orbitasi bo’ylab harakati va qiyaligi, quyosh faolligining o’zgarishi, vulqonlarning otilishi va tabiiy ravishda atmosfera aerozollari sonini o’zgarishi o’z ichiga oladi.
Vulqonlar
Vulqonlarning otilishi natijasida atmosferaga sezilarli hajmda muallaq zarrachalar — aerozollar chiqadi, ular troposfera va stratosfera shamollari orqali atrofga yoyiladi va quyosh radiatsiyasining bir qismini to’sib qo’yadi. Bu holat uzoqqa cho’zilmaydi, chunki zarrachalar tezda cho’kadi. Daraxtlarning yillik o’sishiga qaraganda eramizdan avvalgi 1600 yilda O’rta Yer dengizidagi yirik vulqonning otilishi Minoy imperiyasi qulashiga va atmosferani sezilarli darajada sovushiga olib keldi. 1815 yilda Indoneziyadagi Tambor vulqonining otilishi global haroratning o’rtacha 3^oC darajaga pasayishiga olib kelgan. Keyingi yillarda Yevropa va Shimoliy Amerikada yoz deyarli bo’lmagan, keyinchalik bu hol o’z iziga tushib ketdi. 1991 yilda Filipinda 35 km balandlikkacha o’zidan cheksiz kul qoldirgan penatubo vulqoni otilishi natijasida quyosh radiatsiyasining o’rtacha darajasi 2,5 Vt/m kamaydi, bu esa global sovush 0,5-0,7^oC darajaga pasayishiga sabab bo’ldi. Lekin shunga qaramasdan, XX asrning oxirgi o’n yiligida eng iliq havo kuzatildi. Aytish mumkinki vulqonlar kuchi uning atrofga qancha kul sochishi bilan emas, balki bu holatning qancha 10 yoki ko’proq km balandlikka otilishi va bu vulkanlarni radiatsiya miqdori bilan belgilanadi.