5-mavzu. Investitsiya siyosati

5.3. Qulay investitsiya muhitini yaratish
Investitsion muhit - bu biznes infratuzilmasining sifatini, investitsiya bozorining jozibadorlik darajasini va kapitalni investitsiyalashda investitsiya tavakkalchiligi miqdorini belgilovchi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va moliyaviy omillar majmuidir. Investitsion muhit mulkiy huquqlarga rioya etilishiga, huquqiy tartibga solish va soliqqa tortish xususiyatiga, moliya va mehnat bozorining faoliyatiga, korrupsiya va jinoyatchilik darajasiga bog‘liq.
Investitsion muhitni hisoblash qiyin. U qulay yoki noqulay sifatida tavsiflanadi. Investitsion muhit tahlili birinchi navbatda sifat darajasida amalga oshiriladi.
Investitsiyalarni rag'batlantiruvchi birinchi muhim omil - bu investitsiyalarning maqbulligini belgilaydigan investor uchun siyosiy barqarorlik muhim. Investitsion jarayonlarning rivojlanishi uchun siyosiy omillarni cheklovchi quyidagilar bo'lishi mumkin:
• boshqaruvning barcha darajalarida davlat apparati tuzilmalari faoliyatining yetarli darajada samarali emasligi;
• korrupsiya va jinoyatchilikning yuqori darajasi;
• investitsiya qarorlarini tasdiqlashning uzoq muddatlari va murakkab tartiblari;
• tasdiqlash uchun qarorlar qabul qilish tartib-qoidalarini amalga oshirishda shaffoflikning etarli emasligi.
Investor uchun keyingi eng muhimi bu investitsiyalar samaradorligini belgilovchi iqtisodiy omillar guruhidir. Bularga quyidagilar kiradi:
• infratuzilma muhitining rivojlanish darajasi;
• soliq, bojxona va valyutani tartibga solish;
• investitsiya mo‘ljallangan bozor hajmi va holati;
• mamlakatdagi inflyatsiya darajasi;
• kreditlar bo'yicha foiz stavkasi darajasi.
Investitsion muhitning yana bir muhim tarkibiy qismi ijtimoiy omillar guruhidir:
• aholi daromadlari va xarajatlari tarkibi;
• an'analar, aholi mentaliteti, ishbilarmonlik etikasi;
• xodimlarning malaka darajasi;
• mamlakat aholisining turmush darajasi.
Mamlakatdagi investitsiya muhiti mamlakatdagi investitsion jozibadorlik va investitsiya tavakkalchiligi mutanosibligini belgilaydi. Investitsion risk investitsiyalar va ulardan daromadlarni yo'qotish ehtimolini tavsiflaydi. Bu nima uchun ma'lum bir korxonaga, sanoatga, mintaqaga, mamlakatga sarmoya kiritmaslik (yoki kerak) kerakligini ko'rsatadi. Xavf - bu sifat xususiyati. Investitsion risk darajasi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik, jinoiy vaziyatlarga bog'liq. Yuqori investitsiya xavfi bilan bozor salohiyati va iqtisodiyotning resurslar bilan ta'minlanganligi ko'rsatkichlari investitsion rag'batlantirish va investitsiya muhitining xususiyatlari sifatida chetga suriladi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilayotgan keng ko’lamli ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar tobora chuqurlashib, milliy iqtisodiyotning turli soha hamda tarmoqlarida tub o’zgarishlar sodir bo’lmoqda. Bu makroiqtisodiy barqarorlik, barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari va aholi turmush darajasining oshishida yaqqol nomoyon bo’lmoqda. Bunday ijobiy o’zgarishlarda investitsiyalarning ahamiyati kattadir. 2013- yilga mo’jallangan Davlat investitsiya dasturini amalga oshirishda O’zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar kiritish, avvalo, ichki manbalarni safarbar etish hisobidan iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, transport va aloqa sohasini yanada rivojlantirish hamda ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini barpo etish hal qiluvchi ustuvor yo’nalishga aylandi. Ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash, uni ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan texnik va texnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o’z ichiga oluvchi jarayon ishlab chiqarishni modernizatsiyalash deyiladi. Ishlab chiqarishni modernizatsiyalashning asosiy yo’nalish va vositalari quyidagilar hisoblanadi: - korxonalarda eskirgan asbob-uskunalardan voz kechish; - ishlab chiqarishni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlash; - mahalliy resurslar asosida ishlab chiqarishga inovatsion texnologiyalarni joriy etish; - ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turini ko’paytirish; - ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish va resurslarni tejash; - ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va boshqalar.
Mamlakatizmizda amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining hozirgi bosqichida investitsiya siyosati iqtisodiyotdagi barqarorlik, tarkibiy va sifat o’zgarishlarini belgilovchi muhim omil bo’lmoqda. Doimiy olib borilayotgan investitsiya siyosati yurtimizda xorijiy va mahalliy investorlar uchun har tomonlama qulay investitsiya muhitini yaratish imkonini yaratmoqda. So’nggi yillarda iqtisodiyotimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan tuzilmaviy o’zgarishlar va modernizatsiyalash jarayoni investitsion faollikni ham o’sishini ta`minladi. Buni isboti tariqasida, birgina “O’tgan yilda iqtisodiyotimizga 11 milliard 700 million AQSH dollar miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi ko’rsatkich 2011-yilga nisbatan 14 foizga o’sdi. Jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million AQSH dollardan ortig’ini xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan ko’prog’i to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalardir. E'tiborga sazovor tomoni shuki, jami investitsiyalarning qariyb 74 foizi ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilashga qaratilgan dastur va loyihalarni amalga oshirishga yo’naltirildi”3 . Bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bu investitsiyalarni moliyalashtirish sohasida davlatimizda muammolarning mavjudligi. Ushbu muammolarni yechishda O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan bir qator amaliy chora-tadbirlarni ishlab chiqilmoqda. Buning natijasida investitsiyalar moliyaviy manbalari tarkibiy tuzilishida ham sezilarli o’zgarishlar ro’y bermoqda (1-jadval). Jadval ma`lumotlari bo’yicha investitsiyalashning moliyaviy manbalari tarkibida davlat budjetining ulushi 2006-yildagi 10,4 foizdan 2011-yilda 6,4 foizga, korxonalar va aholi mablag’lari ulushi tegishli ravishda 60,2 foizdan 50,2 foizga qadar pasaygan. Chet el investitsiyalarining ulushi esa, shu davrda 18,4 foizdan 25,1 foizgacha oshgan.
Investitsiya strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirishning xorij tajribasini o'rganishda Argentina, Avstraliya, Kanada, Xitoy, Yevropa Ittifoqi, Indoneziya, Janubiy Koreya, Turkiya kabi davlatlar investitsiya strategiyalari o'rganildi. Ushbu mamlakatlar investitsiya strategiyalarida asosiy e'tibor xususiy sektorga keng imkoniyatlar yaratishga qaratilgan.
Davlat investitsiyalari esa infratuzilma, energetika, sog'liqni saqlash, kichik va o'rta biznesni qo'llab quvvatlash, innovatsiyalar, inklyuziv o'sishga yo'naltirilgan. Investitsiya siyosatini amalga oshirishda alohida mamlakatlar o'ziga xos tajribalari ham muhim ahamiyatga ega. Argentina milliy siyosatining ustuvor yo'nalishi sifatida davlat investitsiyalarining xususiy investitsiyalarni ko'paytirishni rag'batlantirishdagi rolini oshirish va bu orqali keng qamrovli inklyuziv iqtisodiy o'sishga erishish maqsadini keltirish mumkin.
Jahonning rivojlangan mamlakati bo'lgan Avstraliya mintaqalarida investitsiyalar tog'-kon sanoatidan tashqari boshqa tarmoqlarga ham kengroq kirib borishi natijasida iqtisodiyotda o'ziga xos transformatsiyalashuv jarayonini ta'minlagan. Avstraliya hukumati infratuzilmani rivojlantirish bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq bo'lgan qisqa, o'rta va uzoq muddatli dasturlar va strategiyalarni ishlab chiqdi. So'nggi yillarda Kanada hukumati iqtisodiyotga yangi yo'nalishda yondashib, mintaqalar imkoniyatlaridan to'laqonli foydalangan holda iqtisodiyotning o'sishi zarur bo'lgan asosiy kuchlar sifatida investitsiyalarni tranzit, ekologik infratuzilma va ijtimoiy infratuzilma sohalariga kiritishni rag'batlantirmoqda. Davlat kelajakda alohida mintaqalar barqaror o'sishni ta'minlashda innovatsiyalar, yashil infratuzilmani rivojlantirishga, mahalliy suv va oqava suv inshootlari, toza energiya va iqlimga mos infratuzilmaga yangi sarmoyalarni kiritishni rejalashtirgan. Xitoy mintaqalari va qishloq joylarida elektr tarmog'ini modernizatsiya qilish, suvni tejash, don omborxonalari va kanalizatsiya singari sohalariga ko'proq mahalliy va xususiy mablag'larni jalb qilish, hududlarda yangi vujudga kelayotgan ishlab chiqarish tarmoqlarini qo'llab-quvvatlash, ishlab chiqarishning raqobatdoshligini oshirish, zamonaviy logistikani rivojlantirish va shahar temir yo'l transportini taraqqiy ettirishga investitsiyalar kiritishni rag'batlantirgan. Ortda qolayotgan mintaqalarni rivojlantirishda sanoat tarmog'iga investitsiyalar kiritgan holda mobil` internet, bulutli texnologiyalar, ommaviy ma'lumotlar va buyumlar internetini zamonaviy ishlab chiqarishga joriy etgan. Kelgusi 5 yil uchun investitsiya ustuvorliklarini belgilab beradigan milliy iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning 13-besh yillik rejasi bo'yicha investitsiyalarni jalb qilmoqda.
Yevropa Ittifoqi a'zolarning holati turlicha bo'lsa-da, ularning ko'pchiligi tomonidan ilgari surilgan uchta yo'nalish investitsiyalarni jalb qilishda ustuvor bo'lib kelmoqda: investitsiya ekotizimini yaxshilash, infratuzilmani rivojlantirish hamda kichik va o'rta biznesni rag'batlantirish orqali muvozanatli va barqaror o'sishni mustahkamlash. Yevropa Komissiyasi “Evropa uchun investitsiya rejasi”ni tuzgan bo'lib, ushbu reja uchta yo'nalishdan iborat bo'lgan: (1) investitsiyani moliyalashtirishni amalga oshirish; (2) loyihaning barcha bosqichlarida texnik yordamni oshirish, shuningdek, loyihalar portfeli shaffofligini ta'minlash; va (3) investitsiyalarga to'siqlarni olib tashlash.
Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakati bo'lgan Indoneziya esa mintaqalar investitsiya strategiyalarini shakllantirishda aloqa tarmoqlari, dengiz va temir yo'llar, pullik yo'llar va raqamli ulanishni shakllantirish, quruqlik bilan aloqalar integratsiyalashuvini kuchaytirish, energiya va suv infratuzilmasini rivojlantirishga investitsiyalar jalb qilishni rag'batlantirgan. Yuqorida keltirilgan jahon tajribasi asosida mamlakatimiz hududlari uchun investitsiya strategiyasi va dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishning bir necha bosqichini ajratib ko'rsatish mumkin.
Avvalo hududning makroiqtisodiy darajadagi tahlili amalga oshirilib, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy muhit xususiyatlari va texnologiya imkoniyatlari aniqlanishi maqsadga muvofiq.
Navbatdagi holatda esa investitsiya muhiti tahlil qilinib, tabiiy salohiyat, biznes sharoitlari, hududiy rejalashtirish hujjatlari kabi yo'nalishlar o'rganiladi. Keyingi bosqichda esa strategik yo'nalishlarni aniqlash uchun potentsial strategik rivojlanish yo'nalishlari tahlili, hududning SWOT tahlili amalga oshiriladi, strategik yo'nalishlar shakllantiriladi, investitsiya faoliyati ustuvor yo'nalishlari tanlanadi. Oxirgi qaror qabul qilish bosqichida esa investitsion faoliyat ustuvor yo'nalishlarini amalga oshirish muqobil shakllari ishlab chiqiladi, samaradorlik muqobil indikatorlari shakllantiriladi va baholanadi. So'nggi bosqichda eng maqbul muqobil variant aniqlanadi va amalga oshiriladi. O'zbekiston mintaqalari iqtisodiyotini rivojlantirish va investitsiya salohiyatini oshirishda davlat investitsiyalari, avvalo, infratuzilmani rivojlantirish, inson kapitali sifatini oshirish, xususiy sektorni rag'batlantirish, “bilimlar” va “yashil” iqtisodiyotni shakllantirish, kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash, energetika tizimini isloh qilish, “raqamli” texnologiyalarni yaratish sohalariga jalb qilish maqsadga muvofiqdir.