5-mavzu. Investitsiya siyosati

Takror ishlab chiqarish xususiyatiga ko’ra:

Qayta tiklash investitsiyalari - bu oddiy takror ishlab chiqarish doirasida ma'lum bir davr mobaynida joriy iqtisodiy faoliyat natijasida iste'mol qilingan asosiy ishlab chiqarish fondlarini almashtirish uchun ajratilgan mablag'lar. Boshqacha aytganda, bu amortizatsiya investitsiyasidir.

Sof investitsiyalar asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga yo'naltirilgan kapitalni tavsiflaydi. Sof investitsiyalar asosiy kapital hajmining oshishi bilan bog'liq. Ular yalpi investitsiyalar hajmini rekonstruksiya investitsiyalari miqdoriga kamaytirish orqali hisoblanadi.

Yalpi investitsiyalar ma'lum bir davrda asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarni takror ishlab chiqarishga qaratilgan investitsiyalar yig'indisini ifodalaydi.

Yalpi investitsiyalar va renovatsiya (amortizatsiya) qiymatlarini taqqoslash iqtisodiyotning iqtisodiy tsiklning qaysi bosqichida ekanligini aniqlashga imkon beradi. Agar yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan kam bo'lsa, iqtisodiyot inqiroz bosqichida bo'ladi, chunki nafaqaga chiqqan ishlab chiqarish aktivlarining oddiy tiklanishi ham yo'q. Agar ular teng bo'lsa, iqtisodiyot turg'unlik holatida yoki oddiy takror ishlab chiqarish sodir bo'ladi. Yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan oshib ketganda esa, asosiy fondlarning avvalgi qiymatini qoplash uchun nafaqat iqtisodiyotga investitsiyalar kiritiladi, balki ular sof investitsiyalar miqdori bo‘yicha kengayadi.

Hududiy asosda:
Ichki investitsiyalar - ma'lum bir davlatning hududiy chegaralarida joylashgan investitsiya ob'ektlariga investitsiyalar.
Xorijiy investitsiyalar - ma'lum bir davlatning hududiy chegaralaridan tashqarida joylashgan investitsiya ob'ektlariga qo'yilgan investitsiyalar.
Makroiqtisodiy rivojlanish mexanizmida investitsiyalar multiplikativ ta'sirga ega bo'lgan rivojlanish sur'atlarini tartibga soluvchi rol o'ynaydi. Investitsiyalar o'sishi bilan yalpi ichki mahsulotning o'sishi dastlabki qo'shimcha investitsiyalarga nisbatan yuqori sur'atlarda sodir bo'ladi. Buning sababi shundaki, investitsiyalar yalpi ichki mahsulot hajmida katta o'zgarishlarga olib keladi, bu multiplikator effekti deb ataladi. Multiplikator effekti ijobiy (investitsiyalar ko'payganda) yoki investitsiyalar kamayganda salbiy bo'lishi mumkin. Investitsion multiplikator ta'sirini to'lqin effektlari bilan taqqoslash mumkin, bunda bitta buzilish uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Ko'paytirgichning qiymati formula bilan ifodalanadi

Bu erda К — investitsiya multiplikatori; MPC — iste'molga marjinal moyillik; MPS — tejashga marjinal moyillik.
O'zining qiymati bo'yicha multiplikator milliy daromad darajasi o'zgarishining uni keltirib chiqargan xarajatlar darajasi o'zgarishiga nisbatini tavsiflaydi. Shunday qilib, jami xarajatlar darajasining ba'zi bir dastlabki o'sishi yoki kamayishi milliy daromadning kattaroq o'sishi yoki kamayishiga olib keladi. Daromadda iste'molning ulushi qanchalik katta bo'lsa, iqtisodiyotda multiplikator effekti shunchalik kuchli bo'ladi, chunki ba'zi odamlarning iste'moli (xarajatlari) o'sishi o'z tovar va xizmatlarini sotgan boshqalarning daromadlarining oshishiga olib keladi. Bu zanjir iste'molning dastlabki darajasi asta-sekin jamg'arma bilan almashtirilgunga qadar davom etadi.
Investitsion multiplikator - bu investitsiyalar hajmining oshishi bilan YaIM o'sishi hajmini tavsiflovchi raqamli koeffitsient. Rivojlangan mamlakatlarda multiplikator koeffitsienti 2 dan 3 gacha o'zgarib turadi.Masalan, 1980-yillarda AQShda investitsiyalar hajmining oshishi milliy daromadning taxminan 2,5 barobar oshishiga sabab bo'ldi.
Keyns multiplikatordan foydalanib, uni investitsiyalar o'sishi va daromadning o'sishi o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi ko'rsatkichga aylantirdi. Keyns multiplikatori investitsiyalar hajmining (davlat va xususiy) o'sishi ishlab chiqarish (va daromad) hajmining oshishiga qanday ta'sir qilishini ko'rsatadi.
Multiplikatorning harakati tarmoqlar o'rtasidagi munosabatlarga bog'liq. Investitsiyalar ko'payishi ta'sirida daromadning ko'payishi tarmoqlararo munosabatlar zanjirini keltirib chiqaradi, bu esa pirovard natijada ishlab chiqarish va demak, daromadning o'sishiga olib keladi. Bundan tashqari, investitsiyalarning ko'payishi natijasida daromadning o'sishi shaxsiy iste'mol va jamg'armalarga bo'linadi. Iste'mol ulushi (C) qanchalik yuqori bo'lsa, multiplikator shunchalik kuchli bo'ladi.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, investitsiya multiplikatorining harakati darhol o'zini namoyon qilmaydi, balki ma'lum bir davr mobaynida "cho'ziladi". Ko'paytiruvchi effektning namoyon bo'lishi foydalanilmagan quvvatlar va bo'sh mehnat mavjudligida kuzatiladi. Multiplikator ta'siri odatda pasayish emas, balki ko'tarilish paytida sodir bo'ladi. Umuman olganda, multiplikator ikki pichoqli mexanizmdir: u milliy daromadning o'sishini ham, uning pasayishini ham oshirishi mumkin. Multiplikator nafaqat investitsiyalarning ko'payishini, balki ularning qisqarishini ham ko'paytiradi, ya'ni ikkala tarafga ham ishlaydi.
Investitsion multiplikator effekti akselerator effekti bilan to‘ldiriladi. Investitsion akselerator - bu ma'lum bir yildagi sof investitsiyalar va oldingi yildagi YaIM o'sishi o'rtasidagi nisbatni ko'rsatadigan nisbat:

bu erda U - investitsion akselerator (tezlatgich); I_t — vaqt davridagi sof investitsiyalar, ∆YaIM - oldingi davrda YaIMning o'sishi.
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi nafaqat unga sarmoya kiritish natijasi, balki ularni kelajakda oshirish uchun boshlang'ich asos bo'lib xizmat qiladi. Multiplikator effektini baholash uchun ekspertlar investitsiyalarni avtonom va induktsiyaga ajratadilar. Avtonom investitsiyalar ko'rsatkichi yalpi ichki mahsulotning joriy darajasiga bog'liq emas va tadbirkorlarning bozordagi faol harakatlariga dastlabki turtki sifatida qaralishi mumkin, bu esa ichki bozorda multiplikativ effekt yaratadi.
Rivojlangan sarmoya miqdori avvalgi taraqqiyot natijasidir – tadbirkorlar milliy ishlab chiqarish hajmi oshib, bozor kon’yunkturasi yaxshilanayotganini ko‘rib, qulay sharoitlardan foydalanishga, sarmoyani kengaytirishga intilishadi. Natijada, derivativlar avtonom investitsiyalarga yuklanadi, bu esa jadal rivojlanishga ya'ni akselerator effektiga olib keladi.
Umuman olganda, shuni ta'kidlash mumkinki, "balansni yo'qotish - muvozanatni tiklash" tizimidagi zarur muvozanat bozor mexanizmining o'zi tomonidan amalga oshiriladi. Sezilarli salbiy nosozliklar ro’y bergan (bozorni tiklash imkoniyatlaridan oshib ketgan) taqdirda, nomutanosiblik davlat tomonidan, birinchi navbatda, byudjet xarajatlari tizimidan foydalangan holda tuzatiladi.
Tadbirkorlik faoliyatiga ta'sir ko'rsatishning muhim dastagi va iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi bu investitsiya siyosati bo'lib, u investitsiya jarayonining barcha tomonlarini, ya'ni hajmi, tuzilishi, manbalari, investitsiya samaradorligi va boshqalarni tartibga solishni o'z ichiga oladi.
Davlatning investitsiya siyosati, hududiy va tarmoq investitsiya siyosati va korxonaning investitsion siyosatini farqlash zarur. Ularning barchasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq, biroq hal qiluvchi omil davlat investitsiya siyosati bo‘lib, u barcha darajadagi investitsiya faolligini faollashtirishga sharoit yaratadi va yordam beradi.
Mintaqaviy investitsiya siyosati - bu mintaqaviy darajada amalga oshirilayotgan va investitsiya resurslarini safarbar etishga ko‘maklashuvchi hamda ulardan mintaqa manfaatlari yo‘lida foydalanish yo‘nalishlarini belgilovchi chora-tadbirlar tizimidir.
Mintaqadagi investitsiya siyosatining asosini strategik maqsadlar, ya'ni investitsion faoliyatni uzoq muddatli istiqbolda to'g'ri yo'naltirish va erishilgan natijalarni baholashga imkon beradigan strategik investitsiya pozitsiyasining kutilayotgan formallashgan parametrlari tashkil etadi. Ular bir qator talablarga javob berishi kerak: - aniq bo'lishi, muddatlar va natijalarning ravon belgilab qo'yilishi, rejalashtirilgan harakatlarni qaysi yo'nalishda bajarish kerakligining aniq ko'rsatib berilishi; - realistik va maqsadga muvofiq bo'lishi, investitsion salohiyat va iqtisodiy makonning boshqa xususiyatlarini, shuningdek ijrochilarning vakolatlarini hisobga olishi; - mos bo'lishi, bu mintaqaviy rivojlanishning umumiy strategiyasi mafkurasiga mos kelishi va respublika doirasidagi investitsiya strategiyasida uzviylikni saqlashni anglatadi; - moslashuvchan va o'zgaruvchan bo'lishi, yangi sharoitlar va davr talablarini inobatga olgan holda, atrof muhitda ro'y berishi mumkin bo'lgan o'zgarishlar bilan muvofiqlashtirish imkoniyatining qoldirilishi; - mutaxassislar tomonidan miqdoriy jihatdan o'lchana va baholana olinishi va b. Investitsiya siyosatining ustuvor yo'nalishlari va strategiyasi nafaqat mamlakat doirasida, balki ushbu mamlakatning ichki hududlari darajasida ham ishlab chiqilishi mumkin. U o'z ichiga kelajakdagi rivojlanishni belgilaydigan strategik maqsadlar, ularga erishish mexanizmi, tanlangan vazifalarni amalga oshirishga jalb qilinadigan resurslar, maqsadlarga erishishni ta'minlovchi boshqaruv tizimi, samaradorlik ko'rsatkichlari va mo'ljallangan natijalarni olishi maqsadga muvofiq. Investitsiya resurslarini tartibga solishning kontseptual asoslari maqsad, vazifalar, muhit tahlili, kuchli va kuchsiz tomonlarning aniqlanishi, muqobil usullar tahlili, resurs bilan ta'minlanganlik, strategiyani joriy etishni boshqarish, natijalarni baholashni o'z ichiga oladi. Investitsiya strategiyalarini shakllantirishda esa maqsadlar real imkoniyatlarni aks ettirishi, miqdor jihatdan aniqlash mumkin bo'lgan va aniq shakllantirilgan bo'lishi, kerakli darajada moslashuvchan bo'lishi, rivojlanishning boshqa maqsadlariga putur yetkazmasligi, investitsion faoliyatning barcha ishtirokchilari manfaatlariga javob berishi kerak. Hududiy rivojlanish strategiyalari va dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish va hududlar investitsiya salohiyatini oshirishda xorijiy investitsiyalarni faol o'zlashtirish va ulardan samarali foydalanish faoliyatning muhim ajralmas qismi hisoblanadi. Mamlakatimiz hududlarining xomashyo va energiya resurslariga boyligi, arzon ishchi kuchiga va nisbatan yirik iste'mol bozoriga egaligi xorijiy investorlar uchun jozibador bo'lgan omillar hisoblanadi. Bunda erkin iqtisodiy zonalar faoliyati samaradorligini oshirish alohida ahamiyatga ega. Hudud chet ellik investorlarni jalb qila olishi uchun yetarlicha qulay investitsiya muhitini shakllantira olishi, xorijiy investitsiyalar orqali esa ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, innovatsiyalarni joriy etish, zamonaviy boshqaruv usullaridan foydalanish, qo'shimcha moliyalashtirish manbalariga ega bo'lish imkoniyatlari yaratiladi.
Tarmoq investitsiya siyosati - iqtisodiyotning rivojlanishi mamlakat xavfsizligini va ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni jadallashtirishni ta’minlaydigan ustuvor tarmoqlarni investisiyaviy qo‘llab-quvvatlashni o‘z ichiga oladi.
Investitsion siyosat korxonalar rivojlanishining oʻzini-oʻzi moliyalashtirish konsepsiyasi asosida shakllantiriladi. U maqsad, vazifalar va ularni amalga oshirish mexanizmi bilan tavsiflanadi.
Davlat investitsiya siyosatining strategik maqsadi mamlakat iqtisodiyotining samarali rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan modernizatsiyadan iborat.
Investitsion siyosatning vazifalari va usullari biznes siklining fazalariga qarab farqlanadi. Shunday qilib, inqiroz va tushkunlik bosqichida investitsiya siyosatining ustuvor vazifasi raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqaradigan asosiy kapitalning bir qismini qo'llab-quvvatlashdir.
Tiklanish va tiklanish bosqichlarida, investitsion yutuq strategiyasi amalga oshirilayotganda, yangi bozorlarni o'zlashtirishga qaratilgan investitsiyalar va innovatsiyalarni kengaytirish muammosidir.
Barqaror rivojlanish bosqichida davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash sust boʻlgan davrda investitsiyalar alohida xoʻjalik subʼyektlarining ishlab chiqilgan strategiyasi asosida amalga oshiriladi.
Iqtisodiyot nazariyasida butun iqtisodiyot bir o'lchovli tekislik sifatida emas, balki ancha murakkab shakllanish, ikki tamoyilning birligi, ikkita iqtisodiyot - real va monetar (pul) sifatida qaraladi. Real iqtisod deganda xizmatlar va tovarlarni ishlab chiqaruvchilar va ularning iste’molchilari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi tushuniladi. Monetar (pul) deganda pul muomalasi sohasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar yig'indisi tushuniladi, bunda jamg'armalarga ega bo'lganlar ularni investitsiya qilish uchun talab qiluvchilarning manfaatlari bilan kesishadi.